روزنامه قانون
1397/04/30
قیام ۳۰ تیر و جنبش ضد استبداد
در آرامگاه ابن بابویه، 25 مزار یادبود کسانی است که بنا بر مصوبه مجلس شورای ملی شهدای راه وطن نامیده شدند و مصدق بزرگ نیز وصیت کرد تا پس از مرگ در کنار آن‌ها دفن شود؛ اینان گروهی از شهدای 30 تیر هستند. نقش و جایگاه قیام 30 تیر در سال‌های پرتلاطم اول دهه 1330 و در بزنگاه 1331 آن چنان موثر و تعیین کننده بوده که هنوز هم از سوی همه عشاق ایران و مبارزان ضد استبداد اعتبار و اهمیت ویژه خود را دارد. در واقعه 30 تیر پیوند بین نیروهای تحول خواه درون جامعه مدنی و نظام سیاسی به نقطه بهینه خود می‌رسد تا آنجا که شاه دیکتاتور و مستبد را وادار به عقب‌نشینی می‌کند. بر این اساس واقعه 30 تیر را می‌توان در چارچوب نظریه های گذار نقطه شروع دمکراسی‌سازی در یک نظام نیمه اقتدار گرا توصیف کرد. مرحوم مصدق نخست وزیر وقت در حالی که بین باقی ماندن در این سمت و تداوم دولت ملی در سایه ارتشی که هم قادر به مداخله در انتخابات بود و هم سایه کودتا را بالای سر دولت قرار داده بود یا استعفا و فشار به شاه مستبد برای واگذاری فرماندهی کل قوا به نخست وزیر، دومی را انتخاب کرد.بی تردید دکتر مصدق به اعتبار ارزیابی اي که از نیروهای سیاسی حامی تغییر داشت تن به چنین ریسک بزرگی داد. در صورتی که او تنها به اتکای قدرت محدود خود و دیگر حامیان تغییر در ساخت قدرت وارد منازعه با دربار می‌شد ، نتیجه از پیش روشن بود، دولت قوام مستقر و مصدق هم راهی احمد آباد می‌شد. بر این اساس تنها قیام نیروهای حامی تغییر و پشتیبان مصدق در 30 تیر تعادل نیروها را به سود مصدق تغییر داد و دربار را وادار به عقب نشینی کرد. دمکراسی سازی فرایندی است که در مسیر آن نظام مستقر از پاسخگویی کمتر به سوی پاسخگویی بیشتر رو می‌آورد و حقوق سیاسی و مدنی از محدودیت بیشتر به کمتر میل می‌کند و احزاب، انجمن ها و گروه‌های مستقل اما ضعیف به سوی انجمن‌های پرشمار و مستقل‌تر سوق پیدا می‌کنند. فرصت پس از 30 تیر مستعد شروع این فرایند بود و دولت ملی هم تا حد ممکن نقش خود را در این جهت به‌خوبی ایفاکرد اما ایجاد دولت دمکراتیک مستلزم تغییر در نهادها و دگرگونی کارکردی نظام مستقر است تا از احتمال موقتی شدن تغییرات بکاهد و ظرفیت های جدیدی از امید برای تغییر فراهم کند.از سوی دیگر جامعه مدنی نیز می‌تواند با تداوم جنبش‌های اجتماعی فرایند گذار را تسهیل کند و بر قدرت نیروهای حامی تغییر در دولت بیفزاید. این‌ها نکاتی است که بايددر پاسخ به این سوال مهم مورد نظر قرار گیرد که: یک سال بعد در 28 مرداد 1332نیروهای در میدان 30 تیر کجا بودند و چرا نیروهای حامی تغییر، احزاب و گروه‌ها در آن مقطع به میدان نیامدند تا جنبش ضد استبداد و دربار را تداوم دهند؟
