روزنامه جهان صنعت
1397/03/23
هشدار تکان‌دهنده مرکز تحقیقات مسکن به 2 نهاد دولتی؛
گروه مسکن- مرکز تحقیقات مسکن بر اساس آنچه «عدم اعمال مدیریت کارشناسانه» خوانده در نامه‌ای سرگشاده نسبت به خطر فرونشست زمین در اثر «استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی» به وزیر نیرو هشدار داده است. رییس بخش رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این نامه اعلام کرده است که بخش مهمی از دشت‌های جنوب تهران حتی تا میدان انقلاب دچار فرونشست شده و ممکن است در دشت ورامین به فاجعه منجر شود.در اثر فرونشست زمین خلل و فرج بین دانه‌های خاک به واسطه فشار وزن لایه‌های فوقانی در هم فشرده شده و مسدود می‌شوند و لایه‌های زمین دیگر بار توان نگهداری آب را به دلیل از دست دادن خلل و فرج خود، نخواهند داشت. اگر هزاران سال هم بارندگی مکفی و حتی بیش از حد نیاز نیز وجود داشته باشد، لایه‌های آبرفتی و آبخوان توان ذخیره آب را به دلیل متراکم شدن و از دست دادن تخلخل و نفوذپذیری، نداشته و نزولات جوی توان نفوذ به لایه‌های خاک را از دست داده و به صورت سیلاب‌های گاه مخرب و ویرانگر فقط در سطح زمین جاری خواهند شد. این حالت را اصطلاحا «مرگ آبخوان و دشت» می‌نامند، فاجعه‌ای برگشت ناپذیر که در اغلب دشت‌های ایران‌زمین در حال تکوین است.
علی بیت‌اللهی رییس بخش زلزله و رانش زمین و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در نامه سرگشاده‌ای به وزیر نیرو در خصوص مشکلات و معضلات غیرقابل جبران فرونشست زمین هشدار داد.
بیت‌اللهی در بخش ابتدایی این نامه نوشته است: «این نوشتار، نظر به اهمیت موضوع به وزیر محترم نیرو، نگاشته شده و هدف آن هشدار جدی فرونشست زمین به وزیر محترم نیرو و لزوم توجه خیلی جدی به این چالش مهم کشور بوده و دلیل عمده بروز آن، عدم مدیریت کارشناسانه و آینده‌نگرانه منابع آب زیرزمینی کشور است که تحت نظر حوزه مدیریتی وزارت نیرو است. البته لازم است که مکتوبه‌ای دیگر و با هشدار جدی‌تر به وزیر محترم جهاد کشاورزی هم نوشته و ارسال شود، چه اینکه وزارت جهاد کشاورزی هم با عدم کنترل نوع محصولات و عدم اعمال مدیریت جدی در نحوه آبیاری محصولات، نقش عمده‌ای در افزایش مصرف آب زیرزمینی، افت سطح آب و به تبع آن فرونشست زمین دارد.»
2 نهاد دولتی مقصر
در ادامه این نامه بیت‌اللهی دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی را مقصر این فاجعه دانسته و اعلام کرده است: «به نظر نگارنده این نوشتار، دو نهاد دولتی از دیرباز و به نحو بارزی در پدیداری و تشدید پدیده فرونشست زمین در ایران، مقصر هستند، ۱- وزارت نیرو و ۲- وزارت جهاد کشاورزی. وزارت نیرو، به دلیل عدم مدیریت صحیح استحصال و کنترل مصرف منابع آب زیرزمینی، وزارت جهادکشاورزی، به دلیل عدم کنترل کاشت محصولات پرمصرف آب و عدم اجباری نمودن شیوه‌های مدرن آبیاری حداقل در اراضی مستعد فرونشست.
به وزرای محترم نیرو و جهاد کشاورزی، به عنوان یک کارشناس مرتبط، توصیه می‌کنم که اگر می‌خواهید نگاه ملموس به ویرانگری حادثه فرونشست و اثرات محزون‌کننده و غصه‌آور آن در کشورمان داشته باشید و حسی بی‌بدیل و اثرگذار از معنی عبارت فرونشست زمین به دست آورید، بازدیدی از جنوب تهران و منطقه جنوبی دشت ورامین منتهی به جاده قم ـ گرمسار داشته باشید.
این منطقه احتمالا هم برای جناب وزیر نیرو جالب و مهم خواهد بود، چرا که کریدور انتقال نیروی جنوب هم از این منطقه می‌گذرد و نشست زمین و فروریزش‌های متعدد در سطح اراضی منطقه، دکل‌های فشار قوی را نیز با تهدید جدی مواجه کرده است و هم برای وزیر محترم جهاد کشاورزی که چگونه کاشت محصولات پر مصرف آب، احداث استخرهای بسیار بزرگ ذخیره آب با هدف آبیاری غرقابی، توزیع غیرکارشناسانه زمین برای تاسیسات و مجتمع‌های کشاورزی که آب فراوانی را هم طلب دارند، باعث شده است در سطح زمین ترک‌ها و شکاف‌های عظیم پدیدار گشته و این امر متاسفانه حتی آبیاری غرقابی کشاورزان و باغداران منطقه را هم غیرممکن کرده است، چراکه آب وارد این شکاف‌ها شده و در زیر سطح زمین با آب شستگی خاک، منجر به ایجاد حفره‌ها و کانال‌های زیر سطحی شده که پس از چندی با فروریزش خود، باعث بروز خسارت‌های متعدد در منطقه خواهند شد.»
سابقه 40 ساله فرونشست زمین در ایران
رییس بخش رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه به سابقه فرونشست زمین در ایران اشاره کرده و گفته است: «باید ذکر کنیم فرونشست زمین در ایران سابقه بیش از چهل ساله دارد و پروسه مدیریتی ناکارآمد طی این دوران عامل اصلی بروز اثرات ویرانگر آن در کشور شده است. به دیدگاه نگارنده این نوشتار، طی سال‌ها کار و تعامل با مسوولان، مهم‌ترین نقطه ضعف مدیریتی کشور در مواجهه با مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی، عدم آینده‌نگری و ژرف‌اندیشی و متاسفانه دیدگاه غالب مواجهه با بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی بوده تا اتخاذ اقدامات پیشگیرانه. مسوولان اجرایی و دارای قدرت تصمیم‌گیری و تخصیص منابع مالی، بیشتر رویکردشان در مخاطرات، منتظر وقوع حادثه شدن و وارد میدان شدن و فعالیت‌های قابل مشاهده و قابل انعکاس در حوادث بوده و از سرمایه‌گذاری‌های درازمدت و پیشگیرانه با هدف کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری رویگردان هستند.
در این خصوص موارد استنادی زیادی وجود دارد که در این مجال نمی‌گنجد. مشکل فرونشست زمین مشکل محسوس روزمره مدیریتی نیست، فرونشست زمین که دشت‌های گسترده و دارای آب زیرزمینی ما را سرانجام به خشکه‌زار مبدل خواهد کرد، در اقدامات روزمرگی مدیریت اجرایی کشور ما چندان مهم تلقی نمی‌شود ولی اگر فروریزش زمین در شهران تهران، در میدان قیام، در خیابان پیامبر، در خیابان مولوی و در خیابان خیام رخ دهد و موضوع رسانه‌ای شود آنگاه شاید مسوولان شرکت گاز، مترو، آب و برق و... به صرافت بیفتند و وارد میدان شوند.»
رفسنجان؛ اولین دشتی که فرونشست
اولین دشتی که آثار فرونشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی در آن گزارش شده است، دشت رفسنجان بود، در ادامه و در سال‌های اخیر فرونشست زمین همراه با افت سطح آب‌های زیرزمینی در اکثر آبخوان‌های کشور گزارش شده است. بر اساس مجموعه بررسی‌های صورت پذیرفته دشت‌های اردبیل، ماهان تبریز، کرمان، فارس، زرند، مشهد، قزوین، جنوب و جنوب‌غرب تهران، ورامین و سایر دشت‌های کشور متحمل فرونشست‌های به مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی و فنی‌اند.
بر اساس مطالعات انجام شده در سال ۱۳۸۴ بیشینه نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران ـ شهریار حدود ۱۷ سانتیمتر بر سال بوده که برداشت‌های جدید این میزان را در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ به ترتیب حدود ۲۴ و ۳۶ سانتیمتر بر سال نشان می‌دهد. بررسی‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، گسترش حاشیه فرونشست زمین را تا حوالی میدان انقلاب شهر تهران نیز نشان می‌دهد.
استحصال آب مهم‌ترین دلیل فرونشست
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، مهم‌ترین عامل فرونشست زمین در دشت‌های ایران استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی و افت شدید سطح آب زیرزمینی در این مناطق است. عدم مدیریت صحیح آن باعث تشدید این پدیده و باعث بروز خسارات جبران‌ناپذیری به مناطق میشود. برداشت بی‌رویه ۴۰ تا ۵۰ سال گذشته از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور به بیش از ۱ تا ۳ متر در سال برسد. از ۶۰۹ دشت کشور، تا سال ۱۳۹۴ در ۳۰۹ دشت، بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی بیش از پتانسیل تجدیدپذیر بوده و این امر موجب افت سطح آب زیرزمینـی در آن دشت شده و به طور طبیعی با توجه به بارندگی کنونی امکان بازگشت به سطح ایستایی گذشته وجود ندارد.
۳۰۰ دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه بوده و یا دارای آب‌های شور و فاقد کیفیت مناسب است. استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها بحران دیگری را نیز به صورت کانون‌های گرد و غبار پدید آورده است.
بیت‌اللهی گفته است که خطر فرونشست از پند و نصیحت گذشته و به هشدار رسیده است؛ او نوشته است: «از وزیر محترم نیرو و سایر وزرای محترم، به عنوان یک کارشناس کوچک این مرز و بوم ملتمسانه درخواست می‌کند تا موضوع توجه به توسعه پایدار ملی، کاهش ریسک فرونشست زمین و ارتقای تاب‌آوری المان‌های مختلف واقع در سطح زمین، نظیر سامانه‌های متنوع حمل‌ونقل، شریان‌های حیاتی و به ویژه لوله‌های نفت و گاز و آب و خطوط نیرو، سازه‌های مهم و ساختمان‌ها و محدوده‌های شهری را مورد توجه ویژه قرار دهند. چنین به نظر می‌رسد که انجام اقدامات در این برهه زمانی از سیر توسعه در ایران، باید از حالت پند و نصیحت و هشدار فرا گذشته و به یک سری از مصوبات جدی و کاملا معین الزامی و اجرایی و اجباری تبدیل شود.»
ابعاد فرونشست در تهران
در تهران و اراضی اطراف آن، محدوده رویداد فرونشست، جنوب شهر تهران و گستره‌های جنوبی و جنوب‌غرب آن را تا اراضی پایین‌دست ورامین و پیشوا تهدید می‌کند و زون فرونشست در جنوب شهر تهران علاوه بر مناطق شهری تهران، نسیم‌شهر، صباشهر، اسلامشهر، باقرآباد، کهریزک، چهاردانگه و نصیرآباد را نیز دربر می‌گیرد. راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی نیز جمعا طولی در حدود ۲۳۰۰ کیلومتر را در محدوده فرونشست دارند.
حدود ۲۱ دهنه پل فقط در اطراف تهران در منطقه فرونشست قرار گرفته است که به عنوان نقاط مهم ارتباطی مسیرها به هم تلقی میشود. برخی از این پل‌ها در منطقه فرونشست دچار ترک و شکاف در اثر فرونشست شده‌اند.
دو انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ۴۴ جایگاه پمپ بنزین و ۱۵ جایگاه پمپ گاز در زون فرونشست واقع شده‌اند.
در زون فرونشست حدود هفت ایستگاه گاز قرار دارد. طول لوله نفت بر اساس داده‌های موجود ۳۰ کیلومتر، خطوط فشار قوی بیش از ۷۰ کیلومتر و خطوط اصلی گاز دارای طولی بیش از ۲۰۰ کیلومتر هستند.
در پهنه فرونشست تعیین شده بر اساس مطالعات تصویربرداری راداری، پنج منطقه شهری تهران، ۸ شهر، ۹۹ آبادی واقع شده‌اند. جمعیت شهری تهران که بر روی زون فرونشست و حواشی آن زندگی می‌کنند، یک میلیون و ۲۶۴ هزار و ۳۸۲ نفر و جمعیت غیر شهر تهران آن ۵۲۸ هزار و ۸۸۲ نفر می‌باشد. بدین ترتیب جمعیت کل بر اساس اطــلاعات مرکز آمار که در زون فرونشـست ساکن می‌باشند، حدود ۱ میلیون و ۷۹۳ هزار و ۲۶۴ نفر خواهد بود.
بر اساس آمار و اطلاعات موجود، تعداد ساختمان‌های شهر تهران که در زون فرونشست واقع‌اند، ۲۵۱ هزار و ۴۸۰ دستگاه است. مراکز آموزشی شهر تهران نیز ۲۸۸ و تعداد بیمارستان و مراکز بهداشتی شهر تهران که در محدوده فرونشست واقع شده‌اند، ۵۷ عدد است. در محدوده فرونشست کارگاه‌های تولید و یا حاوی مواد خطرزا حدود ۶۶ کارگاه است.
قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست
قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین عوامل ریسک فرونشست را در این محدوده به وجود آورده است. قرارگیری فرودگاه در حاشیه زون فرونشست امکان پدیداری ترک‌ها و شکاف‌های سطح زمین را در این محدوده فراهم می‌کند.
نکته مهم دیگر واقع شدن تعدادی از گسل‌های لرزه‌زای منطقه در زون فرونشست است. طول گسل‌های موجود در محدوده فرونشست حدود ۱۶۵ کیلومتر برآورد شده و قسمت عمده‌ای از بافت فرسوده شهر تهران در زون فرونشست قرار گرفته است.
2 پیشنهاد به نهادهای دولتی
رییس بخش رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پایان با ارائه دو پیشنهاد گفته است: «لازم است وزارت نیرو با همکاری وزارت جهاد کشاورزی اقدمات فوری، میان‌مدت و بلندمدت را در زمینه پیشگیری از عوارض منفی و آتی فرونشست زمین برنامه‌ریزی و اجرا کنند و هسته کنترل‌کننده و پایش ویژه‌ای را برای گزارش‌دهی متناوب در خصوص چگونگی اجرای تصمیمات در زمینه پیشگیری از تشدید فرونشست زمین و اتخاذ اقدامات فنی و مهندسی مقابله با گسترش اثرات آن فعال کنند.
1- وزارت نیرو موظف شود، بدون ملاحظات و تعارفات و به عنوان یک اقدام بسیار اولویت‌دار، در محدوده جنوب تهران و اراضی دشت ورامین تا مناطق جنوبی آن که متصل به اراضی بایر میشود، وجود چاه‌های مجاز و غیرمجاز به طور دقیق شناسایی و آماربرداری نموده و چاه‌های غیرمجاز را در سریع‌ترین زمان ممکن مسدود و پروانه بهره‌برداری چاه‌های غیرمجاز مورد بازنگری قرار داده و دبی مجاز بهره‌برداری آنها را کاهش دهد.
2- وزارت کشاورزی موظف شود در کوتاه‌ترین زمان ممکن، شیوه آبیاری غرقابی را در اراضی جنوب تهران تا جنوب ورامین و پیشوا و اراضی جنوبی جاده قم ـ گرمسار پس از تغییر شیوه آبیاری و فراهم کردن تسهیلات لازم به بهره‌برداران جهت جایگزین کردن سیستم‌های نوین آبیاری با روش‌های سنتی، ممنوع اعلام کند. کاشت محصولات پرمصرف را قدغن و از فعالیت مجموعه‌های کشاورزی که مصرف آب بیشتری را لازم دارند، جلوگیری به عمل آورد.»
سایر اخبار این روزنامه
بانک ها توان افزایش نرخ سود را ندارند
رفتار قانونی در تجمعات پیگرد ندارد
مشکلات بخش خصوصی ادامه دارد
اتحاد ایران، ونزوئلا و عراق علیه عربستان
فرشته احمدی از دغدغه نویسنده‌های نسل تازه می‌گوید؛
بررسی وضعیت فوک خزری در گفت‌و‌گو با کارشناس؛
بخور بخور!
رابطه عاشقانه ایرانی‌ها و صف!
نفرین نفت
بسته شدن سوئیفت جان اقتصاد کشور را می‌گیرد
بازی وارونه دولت
آغاز عصر تازه در شبه‌جزیره
هشدار تکان‌دهنده مرکز تحقیقات مسکن به 2 نهاد دولتی؛
عدم تعادل عرضه و تقاضا به افزایش قیمت خودرو دامن زد
ای که دستت می‌رسد کاری بکن
ابهام در سیاست ایران
