روزنامه قانون
1396/10/13
قره‌باغ همچنان علل اختلاف دو همسايه!
حالا سال‌هاست که دو همسایه بالا سری ایران، درگیر جنگ و خصومت هستند؛ آذربایجان و ارمنستان دو کشور متولد‌شده از دل شوروی سابق، روی برخی مسائل سیاسی، جغرافیایی و امنیتی حسابی با هم مشکل دارند؛ از داستان پیچیده قره باغ گرفته تا منطقه نخجوان
گذری بر تاریخ آذربایجان و ارمنستان
جنگ ارمنستان و جمهوری آذربایجان از سال ۱۹۱۸ میلادی تا ۱۹۲۰ میلادی اتفاق افتاد و نزدیک به دو سال طول كشيد. با فروپاشی امپراتوری نیکلای دوم،انقلاب روسیه (۱۹۱۷) و ظهور دولت های مستقل در قفقاز در سال‌های آخر جنگ جهانی اول، رقابت درزمينه تسلط بر قره باغ و اختلاف مرزی، قومیتی و تاریخی در کوهستان زانگزور(نخجوان) باعث درگیری‌های شدیدی میان اولین جمهوری ارمنستان و جمهوری دموکراتیک آذربایجان تبدیل شد.
این جنگ به عنوان بخشی از یک رشته عملیات جنگی در قفقاز (نبرد باکو، نبرد سارداراباد، جنگ ارمنستان–ترکیه به مدت چهار سال طول کشید.
در اوایل سده یازدهم میلادی انبوهی از اقوام تُرک‌زبان به قفقاز نقل مکان کردند و بسیاری از اقوام بومی منطقه و از جمله ارمنیان و گرجی ها را از جلگه‌های حاصلخیز آنجا بیرون راندند. به‌این ترتیب تسلط و برتری ارمنی‌ها بر مناطق جلگه ای کم‌رنگ شد و جمعیت ارمنی قفقاز بیشتر در ارتفاعات و بخش های کوهستانی مستقر شدند.
درباره قواعد حاکم بر خصومت ایروان و باکو
روستاهای مسلمان نشین در میان ارتفاعات ارمنی‌نشین جای داشتند و پاره‌ای از روستاهای ارمنی‌نشین نیز در جلگه‌ها برجای مانده بودند. درميان حکمرانی روس ها بر قفقاز، اختلاف های قومی افزایش یافت. در واقع مقامات تزاری برای آنکه مانع از هر گونه وحدت و یگانگی اتباع امپراتوری شوند، به کرات مرزهای داخلی امپراتوری را دگرگون کرده و سعی برآن داشتند که اقوام مختلف و مناطق جغرافیایی گوناگون را در یک واحد اداری جای دهند.
تزار الکساندر دوم (روسیه) در ۹ دسامبر ۱۸۶۷ میلادی، قانونی را امضا و اعلام کرد به نام (اصلاحات اداری سرزمین قفقاز و قفقاز جنوبی) که از اول ژانویه ۱۸۶۸ میلادی به اجرا گذاشته شد. برپایه این قانون، استان های جدیدی در قفقاز جنوبی تشکیل شد. برپایه اصولی که در قانون یاد شده پیش بینی شده بود، مرزی بین نواحی مختلف چنان بايد ترسیم و مشخص می‌شد که وسعت آن‌ها از ۷۵۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن‌ها از 10 هزار خانوار یا 80 هزار نفربالاتر نمی رفت؛بنابراين هنگامی که در سال ۱۹۱۸ میلادی قفقاز از روسیه جدا و به سه جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان تقسیم شد، تقسیمات اداری منطقه به هیچ وجه با ترکیب قومی آن همخوانی نداشت؛ درنتیجه این سه جمهوری گرفتار یک رشته برخوردهای مرزی شدند که مهم‌ترین و طولانی‌ترین آن، بر سر قره باغ کوهستانی بود. قره باغ در شرق ارمنستان کنونی (شرق دریاچه سوان) بخشی از ایالت گنجه بود. گنجه، خود در ۱۸۶۸ میلادی از ترکیب ارتفاعات شرقی تفلیس و ایالت ایروان و مرغزارهای غربی ایالت باکو تشکیل شده بود که از دیدگاه قومی و جغرافیایی موجودیتی مصنوعی به شمار می‌رفت. بر اساس آمار ۱۹۱۶ میلادی روسیه، تعداد مسلمان‌های گنجه در مجموع دو برابر مسیحیان آن منطقه بود، ولی در بخش‌های کوهستانی، ارمنی‌ها بیش از ۷۰ درصد از کل جمعیت آن مناطق را تشکیل می‌دادند؛ ولی از آنجایی که اکثر شهرستان‌های ایالت به نحوی تعیین شده بودند که از بلندی‌ها تا جلگه‌ها را دربر می‌گرفتند، در شهر شوشی ارمنی‌ها اکثریت قاطع اهالی را تشکیل می‌دادند.در قره باغ کوهستانی که شوشی و بخش‌هایی از گنجه هم شامل می‌شد، تقریبا ۱۶۵۰۰۰ نفر ارمنی و ۵۹۰۰۰ نفر مسلمان که ۲۰۰۰۰ نفر آن‌ها در حوالی شهر شوشی اقامت داشتند و ۷۰۰۰ نفر روس زندگی می‌کردند.
نظر آذربایجان درباره قره باغ
از نظر آذربایجانی‌ها، جلگه‌ها و ارتفاعات گنجه نه‌تنها دو منطقه ناهمگون نبودند، بلکه اجزاي مکمل یک موجودیت واحد را تشکیل می‌دادند که با اقتصاد اقوام مسلمان به طور کامل تطابق داشت. به عقیده آن‌ها در صورت انتزاع مناطق مرتفع از جلگه‌ها، تعداد بسیاری از دامپروران مسلمان مراتع تابستانی گوسفندهای خود را از دست داده و نابود می‌شدند. آنچه ارمنی‌ها نیز برای حل و فصل این مساله پیشنهاد کردند، مانند پیاده کردن یک طرح آبیاری در جلگه‌ها، استفاده از مراتعی در مناطق شمالی آذربایجان یا انعقاد معاهده‌ای میان ارمنستان و آذربایجان برای اعطای حق چَرا به دام های آذربایجان در مراتع قره‌باغ (ارمنستان) هیچ‌یک مورد پذیرش آذربایجانی‌ها قرار نگرفت. قره باغ به همان اندازه که از دیدگاه منافع استراتژیک برای ارمنی‌ها مهم بود، برای آذربایجانی‌ها نیز اهمیت داشت. قره باغ مرز طبیعی مسلطی بود که اگر در اختیار قدرت دیگری قرار می‌گرفت، آذربایجان را در موقعیتی آسیب‌پذیر قرار می‌داد و برعکس.
درباره جنگ قره باغ
این جنگ از فوریه ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحیه قره‌باغ، واقع در جنوب غربی جمهوری آذربایجان، بین اکثریت ارمنی ساکن با پشتیبانی ارمنستان و جمهوری آذربایجان رخ داد. با بالاگرفتن درگیری، هرکدام از طرفین سعی در پاکسازی قومی مناطق تحت تصرف خود از نژاد دیگر کردند.
در نتیجه در جنگ قره‌باغ بیش از ۳۵ هزار نفر کشته شدند و بیش از ۸۰۰ هزار نفر در نواحی مورد مناقشه، آواره و مجبور به ترک وطن شدند. برای برقراری صلح دايمی و فراگیر در منطقه، تلاش های متعددی به عمل آمد و طرح‌های صلح مختلفی ارائه شد ولی هیچ‌یک به نتیجه عینی و مورد انتظار نرسید و وضعیت حاکم بر منطقه همچنان نه جنگ و نه صلح است.
بحران قره‌باغ موجب قطع روابط دیپلماتیک جمهوری آذربایجان و ترکیه با ارمنستان، انسداد مرزها و شرایط جدید و شکننده‌ای را در فضای منطقه قفقاز جنوبی حاکم کرد. حضور و نقش آفرینی بازیگرانی نظیر ایران، ترکیه، روسیه، آمریکا، فرانسه، سازمان امنیت و همکاری اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد در روند تحولات قره‌باغ موجب شد این بحران ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی به خود گیرد.
پس از اعلام آتش‌بس در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۴ میلادی، شورای عالی قره‌باغ روبرت کوچاریان را به عنوان نخستین رییس‌جمهور آنجا انتخاب کرد و در ۳۰ آوریل ۱۹۹۵ میلادی دومین دوره انتخابات پارلمانی قره‌باغ برگزار شد. نخستین دوره انتخابات در ۲۸ دسامبر سال ۱۹۹۱ میلادی صورت گرفت.
توافق و درگیری های سال 2016
دو سال پیش بود که ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر تداوم آتش‌بس بین دو کشور به توافق رسیدند. در نشستی که به ابتکار آمریکا، روسیه و فرانسه در وین برگزار شد، الهام علی‌اوف، رییس‌جمهور آذربایجان و سرژ سرکیسیان، رییس جمهور ارمنستان برای نخستین بار پس از درگیری‌های خونین در منطقه قره‌باغ با یکدیگر دیدار کردند. روسای جمهوری دو کشور پس از تجدید قرارداد آتش‌بس پذیرفتند که سازمان امنیت و همکاری اروپا نظارت بر اجرای آتش‌بس را برعهده گیرد.
در اوایل آوریل ۲۰۱۶ درگیری‌های خونینی بر سر منطقه قره‌باغ میان دو کشور رخ داد که دست‌کم ۱۱۰ نفر از هر دو طرف کشته شدند. در پنجم آوریل با میانجی‌گری روسیه، هر دو کشور تن به پذیرش آتش‌بس دادند.
نقش ایران در تحولات سال 2016
دو سال پیش، وزرای خارجه ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان در رامسر دیدار کردند. وزیر خارجه ایران در آن نشست بر ضرروت توقف فوری درگیری نظامی میان ارمنستان و آذربایجان تاکید کرد. این نشست در چارچوب اجلاس سه‌جانبه صورت گرفت و قبل از شروع درگیری میان آذربایجان و ارمنستان برنامه‌ریزی شده بود.محمدجواد ظریف در گفت‌‌وگویی با المار ممدیاروف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، بر ضرورت توقف فوری درگیری نظامی و بازگشت مجدد آرامش به منطقه قره‌باغ تاکید کرد.
این دیدار چهارمین دور از نشست سه‌جانبه وزرای خارجه ایران، ترکیه و آذربایجان بود. نشست‌های قبلی در سال ۲۰۱۴ در وان ترکیه، در سال ۲۰۱۲ در نخجوان آذربایجان و پیش از آن در سال ۲۰۱۱ در ارومیه برگزار شده بود.
ایران همواره تلاش کرده که صلحی پایدار بین ارمنستان و آذربایجان بر قرار باشد؛ میانجی‌گری های ایران همیشه از سوی ایروان و باکو مورد استقبال قرار گرفته و نقش سازنده تهران در گفت‌وگوی صلح بین دو همسایه شمالی زبانزد است.
یک راه حل برای آذربایجان و ارمنستان
یک کارشناس مسائل قفقاز در بنیاد علم و سیاست برلین، پیدا کردن یک راه حل برای مناقشه قره‌باغ کار بس دشواری است زیرا که این مناقشه بیش از ۲۳ سال است ادامه دارد و آذربایجان و ارمنستان همدیگر را به جنگ تهدید می‌کنند. «هالباخ» می گوید تابحال به طرفین فشار آوردند تا آسیب‌ها را کاهش دهند و نظارت در مناطق ترک مخاصمه بیشتر شود.
وی این طور صحبت هایش را ادامه می دهد: «در ظرف دو دهه گذشته بر سر هرگونه راه حلی کار شده است. از جمله راه‌حل «مرحله‌ای» و یا «تعویض مناطق» صحبت‌های زیاد شده اما هیچ یک از این راه‌حل‌ها نتیجه‌ای نداد. طرح «اصول مادرید»، یکی از این همین راه‌حل ها بود که در سال ۲۰۰۷ طرفین بر سر بندهای آن مذاکره کردند. بر اساس این اصول ارتش ارمنستان از مناطق اشغالی قره‌باغ باید خارج می‌شد تا امنیت بازگشت مهاجران به این مناطق تامین شود».
وقتی ارمنستان زیر بار نمی رود
باید این موضوع را هم نادیده نگرفت که جامعه جهانی بارها از ارمنستان خواسته است حداقل پنج نقطه از هفت منطقه اشغالی را تخلیه کند ولی ارمنستان زیر بار آن نرفته و اعلام کرده است تا زمانی که خطر تهدید نظامی آذربایجان برطرف نشود، این مناطق را تخلیه نخواهد کرد.به نظر می رسدکه باید شرایطی فراهم آید تا ارمنستان در مهلتی تعیین‌شده مناطق اشغالی را تخلیه کند و کریدور لاچین برای ارتباط ارمنی‌های قره‌باغ با ارمنستان ایجاد شود؛ همزمان آذربایجان هم قره‌باغ را منطقه غیرنظامی اعلام کند. اگر چنین شرایطی فراهم آید یک سری تحرکات جدید برای کسب یک راه حل قطعی و درازمدت برای مناقشه قره‌باغ امکان‌پذیر خواهد بود و گام مهمی در جهت حل این مناقشه برداشته میشود.
روسیه در کنار ارمنستان
نکته مهم دیگری که وجود دارد، این است که ارمنستان در پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه «کارت عضویت» دارد و در صورتی که آذربایجان هر گونه جنگی را علیه ایروان آغاز کند، آنگاه به صورت خودکار، روسیه پشت ارمنستان قرار خواهد گرفت.این موضوع، ابعاد ماجرا را پیچیده تر می کند!
جمهوري آذربايجان بارها ارمنستان را در صورتي که مذاکرات صلح نتايج رضايت بخشي به بار نياورد، به توسل به زور براي بازپس گرفتن منطقه قره باغ تهديد کرده است.
اين در حالي است که ايروان هشدار داده است که اگر باکو هرگونه اقدام نظامي عليه ارمنستان صورت دهد، اين کشور اقدام تلافي‌جويانه گسترده اي را صورت خواهد داد.
نيکلاي بورديوژا، دبير کل سازمان پيمان امنيت جمعي در اين کنفرانس امنيتي گفت: اين سازمان مخالف هر گونه اقدام نظامي براي حل و فصل مناقشه قره باغ است.
ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقيزستان، روسيه، تاجيکستان و ازبکستان اعضاي سازمان پيمان امنيت جمعي هستند.
روسيه، شريک اصلي اقتصادي و نظامي ارمنستان است و پارلمان ارمنستان ماه گذشته قراردادي را تاييد کرد که اجازه مي دهد روسيه يک پايگاه نظامي را در ارمنستان تا سال 2044 حفظ کند.
به نظر می رسد که مشکلات دو کشور همسایه یعنی آذربایجان و ارمنستان باید از طریق گفت‌وگو دیپلماسی حل شود تا شهروندان هر دو کشور در صلح و آرامش و به دور از سایه جنگ بتوانند زندگی کنند.
سایر اخبار این روزنامه
تسهيل ورود زنان به ورزشگاه ها
پیشنهادات فعالان سیاسی براي كاهش تنش‌ها
قره‌باغ همچنان علل اختلاف دو همسايه!
قفل انحصار بر بازار خودرو
حریم خصوصی افراد از هر گونه تعرضی مصون است
دعا می کنم احمدی نژاد عاقبت به خیر شود
بحران بلاتکلیفی حادتر از اعتراضات مردمی
دولت و فيلترينگ دائم شبكه‌هاي اجتماعي
حریم خصوصی افراد از هر گونه تعرضی مصون است
