روزنامه قانون
1396/09/14
یک کلاغی که چهل کلاغ می شود
چه ارتباطی می‌تواند میان زلزله‌های چند هفته گذشته در کرمانشاه و لرستان و کرمان با پروژه «هارپ» یا مواردی چون آزمایشات اتمی و موشکی وجود داشته باشد؟ مگر میشود در کمتر از 20 روز چند منطقه در کشور آنچنان بلرزد که خانه و زندگی مردم را نیست و نابود کند؟ چرا این همه زلزله آن هم در کشور ما؟حرف و حدیث‌ها درباره زلزله کرمان و حتی کرمانشاه در فضای مجازی می‌چرخند؛ اخبار توی تلگرام و توییتر، واتس‌اپ و اینستاگرام و ... ، دقایقی بعد از زلزله دست به دست میشود، بدون اينکه کسی بداند چیزی که می‌بیند و می‌خواند صحيح است یا خير! شبکه‌های اجتماعی چند قدم جلوتر از خبرگزاری‌های معتبر، اخبار را مخابره می‌کنند. در این بین شایعاتی نيز لابه‌لای اخبار توی فضای مجازی مي‌پيچد و دست آخر به آدم‌هایی که در بطن حادثه گرفتار شده‌اند مي‌رسد.
به گفته کارشناسان ارتباطات، نباید فضای مجازی را تمام و کمال دانست؛ چرا که یکی از دلایل دامن زدن به شایعات همین اخبار غیر رسمی یا کم‌کاری رسانه‌هاست. حوادثی که پس از روی دادن‌شان، اطلاع دقیقی از چرا و چگونگی آن‌ها در دست نیست. خود به خود یا به‌‌گونه هدفمندي به شایعاتی که فضای روانی جامعه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند، تبدیل می‌شوند.
به عنوان مثال، حدود یک‌سال از آتش‌سوزی پلاسکو مي‌گذرد و هنوز علت اصلی این حادثه پرتلفات برای مردم روشن نيست و شایعاتی که به آن دامن زده‌شد، هنوز از خاطر خیلی از ما پاک نشده‌است. انفجار در معدن «یورت» آزادشهر گرگان یا زلزله‌های کرمانشاه و کرمان و حرف و حدیث‌هایی که وجود دارد، خواسته یا ناخواسته افکار عمومی را بسيار تحت تاثیر خود قرار داده‌است.
«هارپ» یا همان آزمایشات اتمی، یکی از شایعاتی است که این روزها نقل و نبات فضای مجازی شده و بسیاری آن را پذیرفته‌اند. به گفته برخی از اهالی کرمانشاه، زمان وقوع زلزله آسمان را آبی دیده‌اند اما عده‌ای این موضوع را رد می‌کنند بدون آنکه توضیحی منطقی به آن بدهند. با وقوع زلزله کرمان، شايعه آزمایشات موشکی و اتمی در کشورهای دیگر و تاثیر آن در بروز زمین‌لرزه در کشورمان مطرح شد برخي نيز آن را پذيرفته‌اند. شایعه‌ای که هیچ توضیحی در قبال آن وجود ندارد. البته باید در نظر داشت که این بد گمانی‌ها محدود به کشور ما نمی‌شود و پیش از این برخی کارشناسان، زلزله «هائیتی» را نيز غیر طبیعی دانسته‌اند.
مردم به دنبال علتند، شایعه می‌سازند
زمانی که اتفاقی روی می‌دهد و مسئولان در مورد آن توضیحی ارائه نمی‌دهند، گمانه‌زنی‌ها شروع میشود. یک کلاغ و چهل کلاغ تا جایی ادامه پیدا می‌کند تا مردم كم كم آنچه را كه شنیده‌اند، باور كنند. البته این باور دور از ذهن نیست که هرکس در پی وقوع حادثه به دنبال علت آن است. حالا هم که شایع شده پروژه «هارپ» می‌تواند یکی از علت‌های اصلی زلزله کرمانشاه و اکنون کرمان و ارومیه باشد.
مهدی زارع، عضو هیات علمی پژوهشگاه مهندسی زلزله در این زمینه معتقد است: « اگرچه گسل مسبب این رخداد هنوز مشخص نیست ولی گسل فعال خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس و گسل‌های پهنه گسل سرپل‌ذهاب، در همین منطقه قرار دارد. می‌توان علت اصلی این زلزله را فشارهای صفحات گسل و تحریکات آن دانست».
به عقیده زارع، «هارپ» اثرهای زیادی روی زمین می‌گذارد و می‌تواند زندگی انسان‌ها و محیط زیست را با چالش روبه‌رو کند. او اثرات اين پروژه را زلزله‌های سطحی و کوچک می‌داند و در این زمینه می‌گوید:«با استفاده از فناوری هارپ و سایر فناوری‌ها برای تحریک رخداد زمین‌لرزه، می‌توان زلزله‌های کوچک و سطحی در حد حداکثر سه ریشتر را در سطح زمین تحریک کرد ولی زلزله‌های ناشی از انفجار با زلزله‌های ناشی از جنبش در گسل‌های فعال قابل تفکیک هستند؛ از این‌رو در کل کره زمین امکان پنهان‌کاری برای هیچ کشوری وجود ندارد. زیرا، شکل نگاشت زلزله‌های زمین‌ساختی با شکل نگاشت‌های حاصل از انفجار و محتوی فرکانسی آن‌ها قابل تفکیک است».
هارپ، مبنای علمی ندارد
اکنون با وجود شایعاتی که در این زمینه دهان به دهان می‌چرخد، عضو هیات علمی زلزله نگاری با انتقاد از این موضوع در این زمینه به ما می‌گوید:«برای ایجاد زمین لرزه‌ای با بزرگی چهار ریشتر باید هزار تن «تی ان تی» را یک جا منفجر کرد؛ چنین کاری اگر رخ دهد، در سطح بسیار نزدیکی از زمین رخ خواهد داد. این در حالی است که در زلزله «ازگله» پایه نگاشت‌های زمین‌لرزه عمق زلزله 23 کیلومتر است به همین‌دليل باید گفت در هیچ جای جهان این عمق برای بشر قابل دسترسی نیست. انسان حتی نمی‌تواند در چنین عمقی زمین‌لرزه‌ای را تحریک کند؛ بنابراین وقتی که ادعا یا شایعه‌ای بنا به غیر طبیعی بودن زلزله ازگله مطرح میشود که با انفجار به وجود آمده، باید کسی که چنین ادعایی می‌کند توضیح دهد که چگونه بشر توانسته حدود 50 مگاتن ماده منفجره را برای زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7.3 در عمق 23 کیلومتری منفجر کند؟»
برخی شهروندان کرمانشاهی، ریشه اصلی این زلزله را آزمایش‌های هسته‌ای می‌دانند زیرا تنها یک نقطه از کشور را نلرزانده و در یک روز نیمی از کشور لرزیده است. عضو هیات علمی پژوهشگاه مهندسی زلزله با اشاره به تنها زلزله دست‌ساز بشر در این زمینه توضیح می‌دهد:« بزرگ‌ترین زلزله دست‌ساز بشر بمب «تزار» بوده که در 30 اکتبر 1961، اتحاد جماهیر شوروی، یک بمب هیدروژنی معادل 50مگاتن تی ان تی را منفجر کرد و زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7.5 ایجاد کرد. این بمب 1570 بار قوی‌تر از دو بمب اتمی فروریخته بر هیروشیما و ناکازاکی بود که به عنوان بزرگ‌ترین زلزله مصنوعی دست‌ساز بشر در ایستگاه‌های لرزه نگاری به خوبی ثبت شده و نگاشت آن به صورت کلاسیک تدریس می شود».
زارع، در خاتمه با اشاره به اینکه اگر زلزه‌ای که در ازگله رخ داده است دست ساز بشر باشد، بدون شک در مراکز لرزه‌نگاری به ثبت می‌رسید، یادآور شد:«بخشی از توسعه علم زلزله‌شناسی وابسته به تلاش بشر برای رصد لرزه‌ای انفجارات غیر متعارف است. احتمال اینکه زمین‌لرزه‌ای به بزرگای زلزله ازگله رخ دهد و دست ساز بشر نيز باشد و هیچ مرکز لرزه شناسی بین المللی هم آن را اعلام نکند، وجود ندارد. همچنین نباید از یاد برد حداکثر عمق برای نفوذ فناوری هارپ در آب‌های اقیانوس تا حدود 10 کیلومتر است و حداکثر عمقی که انسان در حفاری در حال حاضر به آن دست یافته، حدود 12 کیلومتر است.هنوز برای اعماق بیش از این، هیچ جای زمین امکان نفوذ ندارد».
اعتماد مردم حرف اول را می‌زند
اما موضوع به همین جا ختم نمی‌شود؛ چراکه رسانه‌ها در این مقوله نقش بسزایی دارند و می‌توانند در پیشگیری از شایعات ایفای نقش کنند و قبل از به‌وجود آمدن شایعات از وقوع آن جلوگیری کنند. رسانه‌ها در هر جامعه عهده‌دار روشنگری مسائل هستند. «علی اکبر قاضی زاده» کارشناس رسانه در این زمینه می‌گوید:« در ابتدا باید منبع شایعات را مورد بررسی قرار داد. رسانه‌ها نيز موظفند با اطلاع‌رسانی صحیح از وقوع این موضوع جلوگیری کنند». اما موضوعی که بیش از همه به چشم می‌خورد، بی‌اعتمادی مردم نسبت به رسانه‌هاست؛ چراکه رسانه‌ها در انتشار اخبار مجبور به حفظ ممیزی‌هایی هستند که مردم پذیرای آن نیستند. این کارشناس رسانه در این زمینه بيان می‌کند:«بازنشر صحیح اخبار از نکاتی است که رسانه‌ها باید به آن توجه داشته باشند و فعالانه نسبت به آن عمل کنند تا اعتماد از دست رفته مردم را بازگردانند. اما متاسفانه موضوعی که در بروز حوادث بیش از هرچیز دیگری به چشم می‌خورد، عدم حضور خبرنگاران حرفه‌ای و کم شدن اعتماد عمومی نسبت به اخبار است. رسانه‌ها پس از رخ داد اتفاق، پیگیری‌های لازم را به عمل نمی‌آورند».
رسانه‌های پیگیر
«علی مسعودی»، استاد ارتباطات درباره بروز شایعات پس از حوادث که بار روانی زیادی را در جامعه ایجاد می‌کند، معتقد است:« فرمول شایعه، ابهام ضرب در اهمیت، است.
هرگاه روزنامه‌ها و مطبوعات، خبری را اطلاع‌رسانی نکنند، مردم به دنبال این موضوع هستند که چه اتفاقی بوده و اصل ماجرا چیست؟ به همین دليل به دنبال منابع ناشناخته و شنیده‌ها می روند».
این استاد ارتباطات، با اشاره به اینکه اگر آگاهی مردم را بالا ببریم دیگر افراد به دنبال اخبار بدون منبع نمی‌روند، دراین زمینه بيان می‌کند:« یکی از خصوصیات شایعه، بدون منبع بودن آن است. اگر رسانه‌ها و خبرگزاری‌ها اطلاع رسانی نکنند، مردم مجبود می‌شوند به شنیده‌های بدون منبع پناه ببرند زیرا موضوع از اهمیت بسزایی برخوردار است و دچار ابهام‌زدایی هستند.
رسانه‌ها وظیفه دارند در نخستين فرصت اخبار را منتشر کنند. حتی اگر به ضرر آن رسانه باشد زیرا این رویداد اتفاق افتاده و نمی‌شود آن را مخفی کرد در غیر این صورت، مخاطبان به رسانه‌های بیگانه و فضای مجازی رجوع می‌کنند؛ به همین دليل زمانی که صدا و سیما خبری را منتشر نمی‌کند، مخاطبان برای دست یافتن به اطلاعات به هر منبعی اعتماد می‌کنند. این موضوع بسیار اهمیت دارد که رسانه‌ها و در صدر آن صدا و سیما در انتشار اخبار پیش دستی کنند و فرصت را از رسانه‌های غیر موثق بگیرند ».
تصاویر پلاسکوی فروریخته و سرنوشت مغازه‌دارانش، بم و بازمانده‌هایش، ورزقان و بی‌خانمان‌هایش هنوز مقابل چشمان‌مان است. چرا بعد از وقوع این حوادث تلخ و ناگوار علت اصلی بروز آن‌ها مشخص نشده و نتیجه‌شان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؟
مسعودی درباره بررسی و پیگیری‌هایی که رسانه‌ها باید پس از وقوع حوادث در دستور کارشان قرار بدهند، می‌گوید:«پیگیری رسانه‌ها پس از رویداد، از اهمیت بسزایی برخوردار است زیرا جامعه نگران است که اگر اتفاق مشابهی برای‌شان رخ دهد، چه خواهد شد. زمانی که خبر انتشار پیدا می‌کند، بحث‌های دیگری در این زمینه جای می‌گیرد چون تحلیل و تفسیر آن و گزارش خبر و غیره که می‌تواند از شیوع شایعات جلوگیری کند، پیش‌دستی و اطلاع رسانی و صحبت با کارشناسان، مردم را در موقعیتی قرار می‌دهد که از شایعه فاصله می‌گیرند و دیگر با وحشت با این موضوع برخورد نمی‌کنند. آگاهی‌رسانی حرف اول را می‌زند؛ البته باید گفت از لازمه‌های جلوگیری از شایعات، پیگیر بودن رسانه‌ها نسبت به اتفاقی که روی داده و همچنين عواقب آن است».
باتوجه به مقولاتی که گفته شد، برای آنکه رسانه‌ها بتوانند ازشیوع شایعات جلو گیری کنند ابتدا باید آگاه‌سازی‌صورت بگیرد و رسانه‌ها به دنبال این آگاهی سازی از طریق افراد مربوطه اهمیت حادثه اتفاق افتاده را به مردم گوشزد کنند؛ چراکه وقتی اتفاقی رخ می‌دهد برای عامه مردم از اهمیت بالایی برخوردار است که اگر در ابهام بماند و از طریق مسئولان شفاف‌سازی‌های لازم صورت نگیرد، به شایعه تبدیل میشود.
سایر اخبار این روزنامه
جا ماندن از زند گي در دنيايي از زباله!
هفته دانشجو
خدمات «عام »به بیماران« خاص»!
یک کلاغی که چهل کلاغ می شود
تامين اجتماعي در آستانه تبدیل به بحران ملی
«صالح» در قطار قذافی و صدام!
در ايران براي ستاره شدن بايد آقازاده موسيقي باشيد
ظرفیت سازی جهانی با ورود به سازمان های بین المللی
دستيابي به شهرهوشمند؛آرمان يا واقعيت؟
جنبش دانشجويي سالم ولي سردرگم ميان آرمان و عمل
