گروه راه و مسكن: ساعت ۲۱ و ۵۵ دقيقه شب يكشنبه ( 21 آبان‌ماه 96) زلزله‌اي به بزرگي 7.3 ريشتر در مرز بين کشور ايران و عراق اتفاق افتاد که بخش زيادي از خسارت وارد شده مربوط به استان‌هاي غربي كشور به ويژه شهرهاي سرپل‌ذهاب و ازگله استان کرمانشاه بوده است.

براساس آخرين برآورد كارشناسان گروه زلزله و ژئوتکنيک مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي، گسيختگي طولي ۴ کيلومتري و در پهناي بيش از يک کيلومتر در سطح زمين استان کرمانشاه در اثر زلزله سرپل ذهاب رخ داده است، به طوري كه مشاهدات گروه زلزله و ژئوتکنيک مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي از گسيختگي نادر و طويل و عريضي در پي وقوع زلزله ۷.۳ ريشتري در اطراف و مرکز محل وقوع زلزله خبر مي‌دهد. ميزان جابجايي قائم طرفين گسيختگي در برخي از نقاط به بيش از ۳ متر بالغ مي‌شود. طول گسيختگي برداشت شده حدود ۴ کيلومتر و پهناي زون گسيختگي که به صورت خطوط کم و بيش موازي و طويل است بيش از يک کيلومتر ثبت شده است.

باتوجه به اين توضيحات اينگونه گسيختگي‌هاي خاک و لغزش سطحي در زمين در زلزله‌هاي پيشين ايران بسيار نادر بوده است، لذا بديهي است که اين گسيختگي‌ها در اثر جنبش نيرومند زمين پديد آمده است که نمود آن در سطح زمين و در لايه‌هاي سطحي به‌صورت گسيختگي‌هاي کششي و کنده شدن سطح زمين و جابجايي و پرتاب سنگ‌ها است. منطقه وقوع زلزله اخير در استان کرمانشاه، يکي از عمده‌ترين کانون‌هاي رهايي تنش تکنونيکي منطقه در زلزله ۷.۳ ريشتري سرپل ذهاب بوده و در اين منطقه علاوه بر گسيختگي‌هاي خاک، از جا در آمدن سنگ‌ها، کنده شدن و متلاشي شدن زمين شاهد گسيختگي‌هايي هستيم که حالت رانش زمين را متصور مي‌سازند. همچنين امتداد طويل گسيختگي و انطباق آن با پخش شدگي پس لرزه‌ها و جهت گسل‌هاي شناخته شده منطقه نشان مي‌دهد که گسل مسبب زلزله نيز در همين راستا، جابجايي عمده داشته و بيشترين اثرات جنبش زمين نيز در اين مناطق رخ داده است.

در همين راستا علي بيت‌اللهي رييس بخش زلزله‌شناسي مرکز تحقيقات راه، مسکن‌و‌شهرسازي در نوشتاري چرايي وقوع پس‌لرزه‌ها و اثرات آن‌ها بر آسيب‌پذيري ساختمان‌ها با نگاهي بر پس‌لرزه‌هاي زلزله کرمانشاه- سر پل ذهاب تشريح كرد و گفت: با روش‌هاي عملي تخمين زده مي‌شود که مدت دوام رخداد پس‌لرزه‌ها در منطقه تا حدود بيش از ۶ ماه نيز ادامه خواهد يافت، اما تعداد و بزرگي آن‌ها به مراتب نسبت به روزهاي اول وقوع زلزله کمتر خواهد بود. بسياري از پس‌لرزه‌ها پس از يک زلزله اصلي شديد، منجر به آسيب تجمعي سازه‌هاي آسيب‌ديده مي‌شوند. افزايش آسيب‌پذيري مربوط به شرايط آسيب‌ديده سازه ممکن است به طور قابل‌ملاحظه‌اي ايمني ساکنان در آن‌ها را تهديد کند، بنابراين پس‌لرزه‌ها مي‌توانند خطرپذيري فروريزش سازه و نيز خسارات جاني و مالي را افزايش دهند.

رييس بخش زلزله‌شناسي مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي ادامه داد: زمين‌لرزه‌ها، ارتعاش ناگهاني لايه‌هاي زمين است که هر از چندي در زون‌هاي لرزه‌خيز رخ مي‌دهد. اين پديده طبيعي داراي ويژگي‌هاي خاصي است که آگاهي از پديده‌هاي مرتبط با زمين‌لرزه نظير شناخت گسل‌ها و انواع آن در تعيين الگوي لرزه زمين‌ساختي و تعيين رژيم لرزه‌اي ايالت‌هاي مختلف مهم است.

وي با اشاره به اينکه‌امروزه، در طراحي‌هاي زلزله اغلب تاکيد بر تحليل و طراحي لرزه‌اي براي زلزله اصلي طرح مدنظر است و اثر پس‌لرزه‌ها معمولا لحاظ نمي‌شود، گفت: پس‌لرزه‌هايي که معمولا به‌طور متناوب و به تعداد زياد هم رخ مي‌دهند، رخدادهاي متناوب تکراري و شامل احتمالا زلزله‌هاي قوي تا متوسط در فاصله زماني کوتاه است. زمين‌لرزه‌هاي متعددي در بسياري از مناطق در سراسر جهان با رژيم لرزه‌ها و خصوصيت لرزه زمين ساختي که مشتمل بر سامانه گسل‌هاي متعدد با جهت و نوع خاص خود است، رخ مي‌دهد. رخداد و تکان اصلي در اثر زلزله بزرگ و اصلي معمولا تمامي‌کرنش‌ها و انرژي‌هاي انباشته شده را در اولين شکست آزاد نمي‌کند،لذا انرژي و تنش باقيمانده در زون‌ها و امتدادهاي مکاني خاص باعث ادامه گسترش شکست لايه‌هاي زمين و در نتيجه رخداد مکرر پس‌لرزه‌ها مي‌شود تا زماني که سامانه گسلي مسبب زلزله از تکاپو خارج و کل انرژي ذخيره شده در درون زمين تخليه و حرکت گسلي به طور کامل تثبيت شود.

به گفته وي، پس‌لرزه، به زلزله‌هاي کوچک‌تر حاصل از رخداد زمين‌لرزه بزرگ که در اثر شکستگي لايه‌هاي زمين و پس از وقوع زلزله اصلي پديد مي‌آيند، اطلاق مي‌شود. خصوصيات اصلي پس‌لرزه‌ها عبارت است از اينکه کوچک‌تر از زلزله اصلي‌اند و در بازه زماني معين بعد از رويداد اصلي و در گستره مکاني اطراف زلزله اصلي رخ مي‌دهند. پس‌لرزه‌ها در روزهاي اول رخداد معمولا با تعداد و بزرگي زياد شناخته مي‌شوند که به تدريج و با گذشت زمان از تعداد و بزرگي آن‌ها کاسته مي‌شود. رخداد پس‌لرزه‌ها ممکن است روزها و ماه‌ها به طول بيانجامد.

 رييس بخش زلزله مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي گفت: پس‌لرزه‌ها عموما بر روي نوار گسيختگي حاصل از حرکت و مکانيسم جنبشي گسل مسبب متمرکز مي‌شوند. اين زلزله‌هاي متعدد و مکرر حاصل از زلزله اصلي معمولا در منطقه شکستگي گسل و در امتداد آن و يا در امتداد گسله‌هاي تحت تنش و مجاور ديگري هستند. گستردگي پس‌لرزه‌ها معمولا در بر دارنده گستردگي گسلش در اثر زلزله اصلي است. البته نکته‌اي که بايد در نظر داشت اين است که در جانمايي پس‌لرزه‌ها معمولا خطاهاي غير سيستماتيک نيز وجود دارد که پرانش آن‌ها را به‌صورت ناحيه‌اي در مي‌آورد.

بيت‌اللهي گفت: تجربه زلزله‌هاي بسيار بزرگ گذشته در ايران و ساير کشورهاي جهان نشان داده است که بسياري از پس‌لرزه‌ها که بعد از يک زلزله اصلي مهيب رخ مي‌دهند، منجر به آسيب تجمعي سازه‌هاي آسيب‌ديده مي‌شوند و اين افزايش خسارت و آسيب‌ديدگي ممکن است به طور عمده‌اي ايمني و سلامتي ساکنين را مورد تهديد قرار دهد. به همين دليل بايد اين نکته موردتوجه قرار بگيرد که پس‌لرزه‌ها مي‌توانند ريسک فروريزش کلي ساختمان‌ها و نيز احتمال خسارت جاني و مالي را بطور قابل‌ملاحظه‌اي افزايش دهند. نمونه اين مکانيسم در زلزله‌هاي متعدد در کشورهايي مانند ترکيه و ايران و چين و ... مشاهد شده است.

وي يادآور شد: بررسي زلزله‌هاي سترگ و دهشتناک گذشته نشان داده است که اين زمين‌لرزه‌ها، پس‌لرزه‌هاي زيادي را به دنبال داشته‌اند. در عمده ساختمان‌هاي خسارت‌ديده با توجه به فرصت زماني بسيار کوتاه بين وقوع زلزله اصلي و پس‌لرزه‌ها، امکان تعمير خرابي‌هاي حاصل از جنبش نيرومند زلزله اصلي وجود نداشته و در چنين مواردي پس‌لرزه‌هاي نسبتا بزرگ و متوسط و حتي در مواردي پس‌لرزه‌هاي کوچک مي‌توانند سطح آسيب‌ديدگي ساختمان‌ها را با خرابي‌هاي مکرر و تجمعي جديد افزايش دهند.

رئيس بخش زلزله مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي ادامه داد: پس‌لرزه‌هاي متعدد و مکرر احتمال دارد که سبب فروريزش سازه‌هايي که قبلا تحت‌تاثير زمين‌لرزه اصلي خسارت ديده‌اند، شود. زمين‌لرزه‌هاي رخ داده در چند دهه گذشته در سرزمين ايران نشان داده‌اند که پس‌لرزه‌هايي با بزرگي کوچکتر نيز موجب آسيب‌ديدگي شديد و يا فروريزش سازه‌هاي نرم شده، شده‌اند. به‌عبارت ديگر وقوع مکرر پس‌لرزه‌هاي حاصل از زلزله اصلي موجبات نرم‌شدگي سازه‌ها و ساختمان شده و در اين شرايط احتمال دارد که با پس‌لرزه آتي ديگر اين ساختمان‌ها فرو بريزند. 

بيت اللهي افزود: يکي از علائم قابل ‌ملاحظه در آسيب‌پذيري ساختمان‌هاي واقع در کانون پس‌لرزه‌ها، خرابي در سازه‌ها پس از زمين‌لرزه اصلي اين است که ساختمان‌ها با پس‌لرزه‌اي کوچک ممکن است فرو بريزند و اين در حالي است که در مقابل زلزله اصلي مقاومت کرده بودند. هنگامي‌که زلزله‌اي رخ مي‌دهد و در پي آن ساختمان متحمل آسيب‌ديدگي مي‌شود، به جهت عدم ‌وجود فرصت مناسب براي اعمال تعميرات و نيز عدم امکان‌پذير بودن آني تعميرات به‌طور کلي، ساختمان‌ها با وقوع پس‌لرزه بيشتر آسيب مي‌بينند.

 اين پديده را تجمع خرابي در اثر رخداد پس‌لرزه‌ها و يا تحت‌تاثير زمين‌لرزه‌هاي مکرر مي‌ناميم.

بيت‌اللهي تصريح کرد: تحقيقات پيشين نشان داده که رخداد مکرر پس‌لرزه‌ها مي‌تواند اثر کمتر در پاسخ سازه بر جابجايي، اثر بيشتر بر ضريب برش پايه و پريود داشته باشد که اين امر نشان مي‌دهد که بايستي تاثير پس‌لرزه‌ها را در مناطق زلزله‌زده بر روي ساختمان‌ها با تيپ‌هاي مختلف سازه‌اي بسيار مهم تلقي نمود و در اسکان مجدد مردم در چنين ساختمان‌هايي نهايت دقت را مبذول داشت. براي زلزله با بزرگي ۷.۳ کرمانشاه _ سرپل ذهاب که تا لحظه تدوين اين نوشتار ۷۶۷ پس‌لرزه رخ داده است. پس‌لرزه‌هاي زلزله کرمانشاه از بزرگي کيمنه ۱.۳ تا ۴.۷ بوده‌اند. يعني تاکنون بزرگترين پس‌لرزه رخ داده در کرمانشاه داراي بزرگي ۴.۷ ريشتر بوده است.

رييس مرکز زلزله شناسي مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي ادامه داد: از ميان پس‌لرزه‌هاي رخ داده، ۳۵ پس‌لرزه داراي بزرگي ۴ تا ۴.۷ ريشتر بوده که حدود ۵ درصد کل پس‌لرزه‌هاي منطقه کرمانشاه – سرپل ذهاب را شامل مي‌شود. ۱۷۷ پس لرزه که بالغ بر ۲۲ در صد پس‌لرزه‌ها را در بر مي‌گيرد، داراي بزرگي بين ۳ تا ۴ ريشتر هستند. ۶۰ درصد پس‌لرزه‌هاي رخ داده مشتمل بر حدود ۴۵۳ پس لرزه دربازه بزرگي ۲ تا ۳ ريشتر قرار مي‌گيرند و مابقي پس‌لرزه‌ها بزرگي کمتر از ۲ ريشتر را دارند.

وي درخصوص اين مطلب كه پس‌لرزه‌ها از ديدگاه مديريت بحران تا چند روز ادامه خواهد يافت، گفت: روش‌هاي تقريبي، تخميني، برآوردها و روابط متعددي وجود دارد که مي‌توان به اين پرسش پاسخ داد. به‌عنوان نمونه در روش گاردنر _ نوپوف که روشي براي حذف پس‌لرزه‌ها در تحليل خطر زلزله است، براي تشخيص و تخمين پس‌لرزه‌ها روابطي ارائه مي‌شود. در اين روش، مشخص خواهد شد که به ازاي رخداد زلزله‌هاي اصلي با بزرگاهاي مختلف، پنجره زماني و مکاني احتمال رخداد پس‌لرزه‌ها تا چه‌اندازه خواهد بود.

 اين استاد دانشگاه افزود: زلزله کرمانشاه _ سرپل ذهاب داراي بزرگي ۷.۳ ريشتر بوده و با روش‌هاي عملي تخمين زده مي‌شود که مدت دوام رخداد پس‌لرزه‌ها در منطقه تا حدود بيش از ۶ ماه نيز ادامه خواهد يافت.

 البته با تاکيد بر اين مطلب که عمده انرژي ذخيره شده در لايه‌هاي زمين در پي وقوع زلزله اصلي در همان روزهاي اول بعد از زلزله اصلي تخليه مي‌شود و بر اساس روابط موجود در تببين نرخ رخداد پس‌لرزه‌ها زمان موثر حدود دو هفته را براي رخداد عمده‌ترين پس‌لرزه‌هاي ناشي از زلزله کرمانشاه – سرپل ذهاب برآورد کرد. پيش‌بيني مي‌شود که رخداد پس‌لرزه‌ها ادامه يابد، اما تعداد و بزرگي آن‌ها به مراتب نسبت به روزهاي اول وقوع زلزله، کمتر خواهد بود.