روزنامه همدلی

مسئله ای که تا امنیتی نشود، جدی گرفته نخواهد شد آب از سر بحران گذشت

سمیه مقدم :‌سال‌هاست گفته می‌شود، ایران درآستانه بحران آب به سرمی‌برد، مساله‌ای که امروز دیگر کارش از بحران گذشته است. شاید برای همین بود، عده ای از متخصصان بین‌المللی حوزه آب به ایران آمدند؛ تا زمان شدت گرفتن این بحران را پیش بینی کنند. اما زمانی بحران آب به شکل علنی در اخبار منتشر شد که از یک هویت زیست محیطی به ارزش امنیتی تغییر ماهیت داد. حال در شرایط کنونی، زمانی نیست که محافل دولتی پر از گفت و شنود های بحران آب نباشد، موضوع بسیارجدی که می‌رود کشور را در مرز جنگ های داخلی برای تامین آب قراردهد. اما پرسشی که از نحوه عملکرد دولتمردان در این زمینه در ذهن متبادر می شود؛ این است که گفته‌ها و شنیده ها درباره این بحران چه سودی برای مردم مناطق خشک کشور که برای تامین آب شرب روزانه خود هم با چالش جدی مواجهند،خواهد داشت؟
افزایش بی رویه جمعیت در یکی از مناطق نیمه خشک و خشک جغرافیایی، در کنار عملکردهای غیرکارشناسانه نیم قرن گذشته؛ مهار آبها برای کشاورزی و تولید محصولاتی که کشت آن بنابر آنچه امروز کارشناسان می گویند در آن مناطق مناسب نبوده، ایجاد نیروگاه‌های حرارتی و امروز سیکل ترکیبی در کنار راه‌اندازی واحدهای تولیدی پتروشیمی بخصوص در مناطق کم آب کشور از دیپلماسی کارآمد آب کشور بوده که امروزه نیز با پدیده ای به نام ریزگرد ها با هم در آمیخته تا پدیده مهاجرت‌ها را شتاب بخشیده و بحران‌ مهاجرت دامن زده و وضعیت اقتصادی کشور را بیش از پیش درهم تنیده‌تر کند.
اخبار منتشره حاکی از آن است که میانگین بارش درایران تنها یک سوم بارش جهانی را به خود اختصاص داده است یعنی 250 میلیمتر از حدود 850 میلیمتر. ازسوی دیگربیشترین میزان پتانسیل آب شیرین تجدید شونده کشورهم 130 میلیارد مترمکعب درسال است که در مقایسه با کشورهای مهم آبی جهان همچون برزیل، روسیه، کانادا، چین و اندونزی عدد بسیارکمی محسوب می شود و حتی نسبت به همسایه غربی، ترکیه هم حدود 70 میلیارد مترمکعب کم تراست. البته پتانسیل آب تجدید شونده ایران نسبت به کشورهای دیگرهمسایه همچون عراق با 96 میلیارد مترمکعب، قطربا 0.15 میلیارد مترمکعب، کویت 0.02 میلیارد مترمکعب و یا امارات با 0.03 میلیارد مترمکعب بیشتراست. ایران بعد از ترکیه ازنظر پتانسیل آب تجدید شونده درجایگاه دوم خاورمیانه قرارگرفته است.
آب نداریم


دلیل این پرسش که چرا مسئولین امروز به فکر بحران آب افتاده اند را تنها با عقبگردی به چند سال پیش می‌توان دریافت. زمانی که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق درسالروزآزادسازی خرمشهر به این شهرسفرکرده بودکه به نوشته خبرگزاری ها نه خبری از استقبال خیابانی بود ونه جمعیت چندانی دراستادیوم جمع شده بودند،کسانی هم که برای سخنرانی آمده بودند دائم به نشانی اعتراض فریاد می زدند :« بیکاریم، بیکاریم» و «شعاربسه، آب نداریم، آب نداریم».
در آن سال‌ها هم خبرها حاکی از این بود که آب آشامیدنی برای مردم خرمشهر به یک مطالبه حقوق شهروندی شان از رئیس جمهور وقت تبدیل شده است در منطقه‌ای از ایران که بزرگترین ذخایر آبی کشور را به خود اختصاصا داده است. مردم اعلام کردند که بخش های مختلف این شهرازجمله جزیره مینو و روستاهای بسیاری با قطع مداوم آب رو به رواست و بیشترمردم آب آشامیدنی خود را از مغازه های آب فروشی وتانکرها، تامین می کنند. در آن زمان رئیس جمهور وقت به مردم وعده داد که تا سال آینده مشکل آب خرمشهرحل خواهد شود اما نه تنها بعد از یک سال مشکل آب این شهرحل نشد که چند وزیردیگرهم دراین دوران عوض شدند ولی خبرازآب سالم درلوله های شهرنشد که نشد وضعیت سلامتی مردم به اندازه ای وخیم گزارش داده می شد که یکی از نمایندگان استان خوزستان در مجلس فریاد زد که «خرمشهربدترین آب خاورمیانه» را دارد.
البته مشکل آب آشامیدنی تنها مسئله مردم خرمشهرنیست کمی آن سو تراز این شهر، مردم آبادان هم ازمشکل آب آشامیدنی می گویند و 100 کیلومتر آن طرف ترمردم اهوازهم به نبود آب سالم در شهرشان اعتراض دارند. مردم روستاهای اطراف منطقه پلدختردراستان لرستان هم دو سال گذشته به دلیل مشکل آب جاده ترانزیت شمال و جنوب را برای ساعتی بستند. از سوی دیگر در شرق کشورهم حال و روز مردم بهتر ازخرمشهرو آبادانی ها نیست. برخی از اهالی منطقه حاشیه ای «همت آباد» مشهد که بیشترشان زن بودند سال پیش دراعتراض به مشکل آب جاده سیمان مشهد را بستند و مردم خراسان جنوبی و بخش های زیادی از سیستان و بلوچستان هم با مشکلات فراوان کم آبی دست و پنجه نرم می کنند. به اعتقاد کارشناسان ایران درآستانه بحران آب به سر می برد و طی سال های آینده تامین آب به یکی از بزرگ ترین چالش های کشوردربسیاری ازاستان‌ها، شهرها ومناطق تبدیل خواهد شد.  
البته همه این محدودیت ها درشرایطی اتفاق می افتد که ایران از نظرمدیریت منابع آبی و مصرف دربخش های مختلف هم با مشکلات بسیاری روبه رواست واتلاف منابع آب درایران دربخش های کشاورزی و شهری بسیار بالاتراز استانداردهای جهانی است. برای مثال طبق استاندارد جهانی میانگین مصرف آب به ازای هرنفردرشبانه روزحدود 150 لیتراست درحالی که درایران این عدد بیش از 250 لیتراست. 
ازسوی دیگرمقایسه نحوه مدیریت منابع آب درکشور با استاندارهای جهانی نشان می دهد که مدیریت منابع و ذخایرآب  کشورکه کالایی استراتژیک محسوب می شود، بسیار ضعیف است. طبق آمارهای وزارت نیرو درکشوراز130میلیارد مترمکعب پتانسیل سالانه آب تجدید شونده 92 درصد دربخش کشاورزی، 6 درصد در بخش شرب شهری و روستایی و تنها 2 درصد دربخش صنعت مصرف می شود درشرایطی که طبق میانگین جهانی سهم کشاورزی از پتانسیل منابع آب تجدید شونده 70 درصد، سهم مصرف 8 درصد و سهم صنعت 22 درصد است.
دیپلماسی آب
اما همه این مقدمه چینی ها برای این بود که به دیپلماسی آبی که هفته گذشته عباس عراقچی آن را تشریح کردهاست بپردازیم و بپرسیم که طی این سال ها آیا کسی نبوده است که نه جغرافیای ایران را بشناسد و نه منابع آبیش را ؟ و بپرسیم چرا همگان زمانی به دنبال حل معضلات می افتند که تقریبا کار از کار گذشته است؟
ایسنا خبر داد که «دیپلماسی آب»، «دیپلماسی آب مجازی»، «کشت فراسرزمینی» و «جنگ آب در خاورمیانه» محورهایی بوده که سیدعباس عراقچی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه، در گفت‌وگو با خبرگزاری رسمی کشور به آن پرداخته است. به گفته وی وزارت امور خارجه «کمیته آبی» تشکیل داده تا با اهتمامی جدی به حل این معضل امنیتی، زیست محیطی و اقتصادی همت گذارده شود. وی اذعان داشته که‌ موضوع آب، تامین منابع آبی، مقابله با کم‌آبی و چگونگی استفاده از حوزه‌های آبی مشترک از گذشته جزء مسائل سیاست خارجی بوده و به این دلیل است که در وزارت خارجه این دوره، مورد توجه قرار گرفته است.
‌ با تبدیل بحران آب به یک دغدغه جهانی در چند دهه اخیر لازم بوده که «دیپلماسی آب» و علمی به نام «سیاست آب» یا «هیدروپالیتیکس» شکل‌ بگیرد.
‌ برای این منظور در ایران هم، بخشی به نام دیپلماسی آب در این معاونت شکل‌ گرفته و دستیار ویژه‌ای سرپرستی این بخش را بر عهده دارد.
‌ کمیته آب در وزارت خارجه، تشکیل‌ شده، در جریان مذاکرات اخیر ایران و افغانستان بر تشکیل پنج کمیته کاری بین دو کشور توافق شد که یکی از این کمیته‌ها، کمیته آب است.
‌ مسئولیت هرکدام از کمیته‌ها با یکی از معاونان وزیر در وزارتخانه‌های مختلف است، اما همه این کمیته‌ها زیر نظر وزیر امور خارجه فعالیت می‌کنند. مسئولیت کمیته آب به معاونت حقوقی و بین‌الملل دستگاه دیپلماسی سپرده‌ شده است.
‌ درباره آب، سه موضوع تالاب‌های هامون، رود هیرمند و رودخانه هریرود بین ایران و افغانستان مطرح است و در کمیته آب که بین ایران و افغانستان تشکیل‌ شده، بررسی می‌شود.
‌ چرا که تالاب‌های‌ هامون و اکوسیستم این منطقه مهم است که به‌دلیل بی‌توجهی‌ها و تغییرات اقلیمی، خیلی از تالاب‌ها یا خشک شده یا در حال خشکیدن است و مشکلاتی در زمینه کشاورزی و همچنین محیط زیست مانند تولید ریزگرد و غبار را بر مشکلاتی که مردم دارند، افزوده است.
معاونت حقوقی وزارت امور خارجه کشور در حالی به ترسیم دیپلماسی آب کشور با تشکیل کمیته آب برای رتق و فتق پرونده‌های بین المللی آبی کشور خبر می دهد که نه تنها بحران آب دامن مناطق مختلف داخلی را خواهد گرفت که در خارج از مرزها و با کشورهای همسایه هم می تواند طی سال‌های آینده سرحق آب رودخانه های مرزی مشکلات جدی را ایجاد کند. نگاهی به جغرافیای ایران مشاهده می توان دریافت؛ پنج کشورعراق (کارون)، ترکمنستان (اترک)، آذربایجان (ارس)، ارمنستان (ارس) وافغانستان ( هیرمند) با ایران رودخانه مشترک دارند و طبق آمارهای وزارت نیرو سالانه حدود 12میلیارد مترمکعب آب از طریق رودخانه های مرزی وارد کشور می‌شود و این می‌تواند بستری برای تنش و اختلاف باشد، موضوعی که ایران درجریان جنگ تحمیلی با آن رو به رو شد و درحال حاضر سر حق آب رود هیرمند، بین ایران و افغانستان با آن رو به رواست.
بحرانی که اخیرا بیشتر نمود پیدا کرده و خود را نشان داده است؛ چند سالی است، افغانستان با تغییر مسیر و زدن سد سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک شدن رودخانه هیرمند و دریاچه هامون درایران و بروزمشکل شدید کم بود آب در منطقه سیستان و بلوچستان شده و اختلاف هایی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده است.
موضوع و بحرانی تا این حد جدی اما از سوی دولتمردان زیاد جدی گرفته نمی شود. عراقچی هم با وجود باز بودن پرونده رود هیرمند و حل نشده باقی ماندن مطالبات ایران از دولت افغانستان همچنان بر معتبر بودن این معاهده از سوی طرفین پافشاری کرد. در این بین،گرچه وی حق آب را نه تنها سهم مردمان و دولت‌ها که سهم محیط زیست خوانده است اما حل نشده باقی ماندن این پرونده به دلیل فقدان رژیم حقوقی که بتواند بین ایران و افغانستان و همچنین کشور ترکمنستان که به‌نوعی در این موضوع شراکت دارد، داوری کند؛ نشان از جدی نبودن ماجرا برای دولت مردان کشور است چرا که این مقام مسئول با اشاره به بند چهارم وظایف کمیته آب وزارت امور خارجه کشور از همکاری ایران و افغانستان نیز خبر می دهد و اذعان می دارد که
‌ مسائل آبی لزوما نباید به منازعه، مقابله و درگیری منجر شود، بلکه می‌توان از آن به‌عنوان موضوعی برای همکاری استفاده کرد؛ موضوعی که با نادیده انگاشتن سهم ایران مناطق شرقی کشور را با چالش اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مواجه ساخته است.
رودخانه های مرزی
اما از طرف دیگر به جز مشکلات احتمالی سر حق‌آبه با همسایگان، ایران در منقطه ای از نظرجغرافیایی قرار‌گرفته که بین کشورها اختلافات شدید سرمنابع و تقسیم بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم بندی آب رودخانه های دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی پاکستان و هند سر حق‌آبه رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی درآسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان سرحق آب و زدن چند سد تنش وجود دارد و قرار گرفتن ایران بین این کشورها خود می تواند یک مشکل از نظرجغرافیای سیاسی باشد.«عادل درویش»، روزنامه نگارعرب و نویسنده کتاب «جنگ آب: نبردهای آتی در خاورمیانه» معتقد است جنگ بعدی میان یمن شمالی و جنوبی به احتمال زیاد برسرآب رقم خواهد خورد و کشورهای دیگری هم در خاورمیانه درگیر جنگ آب خواهند شد. او گفته:« تجربه من از اولین جنگ خلیج فارس میان عراق و کویت این است که منابع طبیعی همواره در بطن درگیری ها وجود دارند.»
 طبق تحقیقات سازمان ملل تا سال 2025 تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به 30 کشور می رسد که 18 کشور از میان آن ها درخاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و این می تواند حساسیت منطقه خاورمیانه که ایران هم در آن جای گرفته برای بروز«جنگ آب» یا «جنگ پنهان» را در ده های آینده نشان دهد.
وضعیت آب در خاورمیانه از بحران گذشته است
در این بین این معاونت حقوقی وزارت خارجه چشم انداز آب در خاورمیانه را نا ایمن دانسته به گونه ای که می تواند به تنش های منطقه ای دامن زده و جنگ بزرگتری را برای ساکنین این منطقه در پی داشته باشد، وی اعلام کرده که بحران آب در خاورمیانه به بحرانی بسیار جدی تبدیل شده است و هر روز این بحران عمیق‌تر و وخیم‌تر می‌شود.
‌جنگ آب یک موضوع جدید نیست، همیشه وجود داشته و سال‌ها به‌عنوان یک خطر جدی در خاورمیانه به آن توجه شده است. این احتمال وجود دارد که جنگ‌های آتی در این منطقه بر سر آب باشد.
‌ ارزیابی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد تا سال ۲۰۲۵ کل منطقه خاورمیانه رسما به‌عنوان منطقه خشک شناخته خواهد شد که ایران نیز شامل آن می‌شود. این وضعیت تا سال ۲۰۵۰ به‌مراتب وخیم‌تر خواهد شد.
‌ در چارچوب مقوله آب، کشت‌های فراسرزمینی مطرح می‌شود؛ کشورها می‌توانند در این زمینه با یکدیگر قرارداد ببندند.
‌ عراقچی همچنین گفته است که دولت و وزارت خارجه هر دو روی آب و دیپلماسی آب جدیت و حساسیت دارند. دیپلماسی آب به مرور جایگاه خود را در سیاست خارجی کشور باز کرده البته کار در این زمینه سخت و طولانی است، و سعی دارند با تلاش و برنامه‌ریزی منافع ملی کشور را در این چارچوب تامین
کنند.
آب چه نقشی در توسعه بخش صنعتی و اقتصادی دارد؟
کارشناسان معتقدند توسعه صنعتی واقتصادی با شرایط آبی یک کشور رابطه مستقیم دارد به شکلی که کشورهایی همچون برزیل با 8200 میلیارد مترمکعب، روسیه با 4200 میلیارد مترمکعب، کانادا با 2900 و چین با 2800 میلیارد مترمکعب پتانسیل آب تجدید شونده سالانه واستفاده ازاین توانمندی دربخش صنعتی درسال های گذشته توانسته اند با جهش بسیار زیاد توسعه اقتصادی رو به رو باشند.
توسعه صنعتی از راه اندازی کارگاه های کوچک تا ایجاد شهرک های صنعتی و کارخانه های بزرگ مادرمانند پتروشیمی  وفولاد بدون منابع آب امکان پذیرنیست و ازهمین رو به اعتقاد کارشناسان کشورهایی می توانند در آینده از نظر صنعتی به سوی توسعه گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند و سهم مناسبی از منابع خود را به توسعه صنعتی اختصاص دهند. موضوعی که درتوسعه صنایع ایران رعایت نمی شود؛ ازیک سو درحاشیه شهرهایی که وضعیت چندان مطلوبی از نظرمنابع آبی ندارند، صنایع ای ایجاد می شود که وابستگی بسیاری به آب دارند و ازسوی دیگرهم دولت سهمی مناسب از منابع آبی کشور را به صنایع اختصاص نمی دهد. درحال حاضرسهم آب مراکز صنعتی درایران حدود 2.6 میلیارد مترمکعب در سال است درحالی که طبق استاندارد جهانی این عدد باید 28.6 میلیارد مترمکعب باشد یعنی حدود 11 برابربیشتر.
بررسی ها نشان می دهد تنها با مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب طی سال های آینده، اصلاح و تغییر روش های آبیاری کشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش ها و اختصاص سهم بیشتر منابع آب به بخش صنعتی می توان به توسعه صنایع امیدوار بود. تحقیقات انجام شده درتعدادی ازمراکز صنعتی هم حتی نشان می دهد که دراین مراکز هم با اتلاف منابع آب رو به رو هستیم؛ برای مثال مطالعه روی مدیریت منابع آب در پالایشگاه تهران نشان داد، می توان میزان آب مصرفی دراین پالایشگاه( روزانه 20 هزار متر مکعب) دربخش های مختلف مانند تولید بخار، تزریق به بخش خنک کننده، شستسوی واحدها و مصارف دیگر را به اندازه 35 درصد کاهش داد یا بررسی دیگری درکارخانه قند اصفهان نشان داد می توان میزان آب مصرفی را به شکل قابل توجهی با مدیریت منابع در این کارخانه کم کرد.
بحران آب و تنش های جانبی
همچنین یک تحقیق موردی روی تنش آبی درمنطقه خشک و درحاشیه کویرگناباد دراستان خراسان نشان می دهد آب می تواند جرقه ای باشد برای درگیری های بی جهت میان اهالی منطقه به شکلی که درسال 59 بین بخشی از اهالی گناباد با منطقه مجاورآن «کاخک» سربرداشت آب ازمنابع زیرزمینی درگیری مسلحانه پیش آمد و 6 نفرکشته شدند. بررسی های کارشناسان نشان می دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال های کم باران است. برهمین اساس بررسی های پرونده های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می دهد که درتابستان ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می شود.
ازسوی دیگرمشکل کم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می تواند تاثیرات گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کارشناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن ها به شهر اصفهان شده است.اما به اعتقاد کارشناسان تنش های اجتماعی به دلیل مشکلات آب درحالی در کشور رو به افزایش است که بررسی های منابع آب کشورنشان می دهد ایران از نظرمنابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشکلات بیشتری رو به رو خواهد شد و اگر کشوربا افزایش جمعیت رو به رو شود درسال های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرارمی گیرد. در90 سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود10 میلیون نفردرسال 1300 به بیش از75 میلیون نفردر سال 90 سرانه سهم آب کشوربه ازای هرنفرهم به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی 13 هزارمترمکعب بوده که درسال 1340 به 5500 مترمکعب کاهش یافته و درسال 1356 و درآستانه انقلاب به 3400 مترمکعب رسیده و در سال 1367 به 2100 و در سال 1386 به 1900 مترمکعب رسیده است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی ها در سال 1400 به کمتر از 1400 مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود به بحران آبی است.به نظر می رسد که دولتمردان باید اهتمام بیشتری در تدوین دیپلماسی آبی کشور که می رود کشور را در مرز تنش های داخلی قرار دهد اندیشیده شود.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
اسراييل‌ضربه راهبردي خورده است (اعتماد) افتتاح ابرپروژه سد و نیروگاه ایرانی در سریلانکا (جوان) اخبار ویژه (کيهان) عیارسنجی طرح مالیات بر عایدی سرمایه (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
مسئله ای که تا امنیتی نشود، جدی گرفته نخواهد شد آب از سر بحران گذشت ماجرای «نامه‌ای» که دیروز روی میز اعضای شورای شهر آمد هدیه رو پس فرستاد! آغاز اجلاس مجلس خبرگان تهدیدهای دشمن علیه انقلاب، جدید نیست برای نخستین بار در تاریخ سینمای ایران، فیلم یک فیلمساز زن به اسکار رفت «نفس» جهانی شد آثار مرتضی کیوان چه شدند؟ پرسپولیس لیاقت قهرمانی در آسیا را دارد حرف های آبی رنگ قلعه نویی زندگی 11 میلیون حاشیه‌نشین نامناسب است سردار سبزپوش ایرانی، همه جا را زیر نظر دارد شاهین خاور میانه مرزهای اصلاح‌طلبی و اصول‌گرایی به هم ریخته‌اند، دهه نود حکایت دیگری دارد اصول‌طلب‌ها پیشتاز سیاست شده‌اند محمود جام ساز به «همدلی» می‌گوید که دولت‌ها همیشه دلبسته اقتدارشان بوده‌اند انتظارات به حق جامعه مدنی از دولت کنونی چیست؟ منافع جناحی مانع توسعه ملی تونلی در شهرستان کوهرنگ ریخت؛ 7 کارگر مُردند و زخمی شدن پیش از این هم تجمع کرده بودند؛ کارگران اراکی موگرینی: نشست وزیران خارجه ایران و 1+5 چهارشنبه برگزار می‌شود ماجرای «نامه‌ای» که دیروز روی میز اعضای شورای شهر آمد هدیه رو پس فرستاد!