روزنامه ایران
1396/05/30
تراژدی روشنفکری
تراژدی روشنفکری«نقد مدل سیاسی دکتر علی شریعتی» در میزگرد «ایران»
باحضور محمد قوچانی و محمدامین قانعیراد و حسن محدثی
کبوتر ارشدی
اغلب مجالهای ما برای تضارب آرا یا «جنگ مفاهیم» کم بوده است. میزگرد پیش رو، با توجه به مقاله اخیر محمد قوچانی با عنوان «روشنفکر مسلح» برگزار شده است. پرداختن به گذشته تاریخی همواره مناقشهبرانگیز بوده و در این میان مناقشات پیرامون مسألهای به نام «شریعتی»، از پایداری قابل اعتنایی برخوردار است که به ما ورودیهای جدلی مختلفی در حوزههای جامعهشناسی، علومسیاسی، فلسفه و... داده است. در این میزگرد، از جمله مسائل عمده زمانه یعنی بنیادگرایی را با استادان محمدامین قانعیراد (جامعهشناس و عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور)، حسن محدثی گیلوانی (جامعهشناس و مدرس دانشگاه) و محمد قوچانی (سردبیر مهرنامه و دانشآموخته علومسیاسی) مورد واکاوی قرار دادهایم. دکتر قانعیراد به دلیل تحلیلهای دقیقی که از منظر جامعهشناختی بر نظرات شریعتی داشته است و نیز دکتر محدثی بهعنوان پژوهشگر جامعهشناسی دین و شریعتیشناس در این نشست انتخاب شدهاند تا نقد خود را بر پژوهش اخیر محمد قوچانی ارائه دهند.
دو دهه اخیر از سوی آکادمی و حوزه روشنفکری ما نقدهای بسیاری به شریعتی و مکتوبات او شده است، همانطور که آقای قوچانی هم در مقاله خود مکتوبات شریعتی را «کشکولی از موضوعات مختلف» دانستهاند. با اینکه دکتر شریعتی را نه میتوان جامعهشناس دانست، نه فیلسوف و نه تاریخدان، اما بارقههای جامعهشناسی و فلسفه و تاریخ را از متون ایشان بارها استخراج کرده و مورد مناقشه قرار دادهاند. در ضمن، اینکه ما کجا ایستادهایم و از کجا به مکتوبات شریعتی نگاه میکنیم، خوانشهای متفاوتی را در ساحتهای مختلف فراهم میکند. آقای قوچانی، شما در این پژوهش، به چه میزان نقش «قدرت» را در بازخوانی متن شریعتی عمده میبینید؟ وقتی در مواجهه با متن شریعتی اصرار بر یک خوانش داشته باشیم، آیا به نوعی نسبت ما را با قدرت تعیین نمیکند؟ به طور خاص نسبت با امر سیاسی و قدرت را به چه میزان در مواجهه با متن شریعتی مؤثر میدانید؟
محمد قوچانی: از گروه اندیشه روزنامه ایران تشکر میکنم که به یک نشریه نیمه تخصصی-نیمهعمومی مثل «مهرنامه» توجه کرده و یک مقاله بلند 35 هزار کلمهای را مورد بحث قرار داده است. به نظرم در فضای رسانهای موجود بخصوص شبکههای اجتماعی در نقد و نظر درباره مقالات تئوریک هنوز به شیوهای ناتمام و الکن برخورد میشود و معمولاً بریدهای از متنها و مقالهها به شکل ناقص و ناتمام منتشر میشود و اینکه روزنامهای به این نقصان توجه کند و به کلیت مقاله بپردازد، اتفاق خوبی است.
من یک روزنامهنگار سیاسی و درسخوانده رشته علومسیاسی هستم. علومسیاسی به من یاد میدهد که جوهر اصلی بحثهای اندیشه اجتماعی «مفهوم قدرت» است. مفهوم قدرت را هم، به هیچوجه بهعنوان یک مقوله ممنوع و قبیح نمیدانم؛ بلکه هسته مرکزی خیلی از بحثهای اجتماعی را پرداختن به مقوله قدرت میدانم.
موضوع اصلی این مقاله هم «مدل سیاسی دکتر شریعتی» است و پرداختن به اینکه دکتر شریعتی چه نظریهای برای اداره جامعه و حکومت و قدرت دارد. جز این کارهای دیگری هم در این زمینه انجام دادهام. دو سال پیش در باب «پروتستانتیسم» نوشتم و از بُعد دیگری به شریعتی پرداختم، اما در آن مقاله هم «کیفیت رابطه سیاست و دین» را در نظر داشتم که همان پرداختن به قدرت بود. هر کسی با توجه به مطالعات، سوابق و علایقش، از یک موضوع خوانش خودش را دارد. هیچکس نمیتواند ادعا کند که بیطرفانه و بدون موضع با متن برخورد میکند و طبیعتاً در هر پژوهشی هم باید سعی کند پیشفرضهایش را مطرح کند. اما هیچ پژوهشی حرف قطعی و یقینی یک جامعه نیست و در نهایت جامعه درباره آن قضاوت خواهد کرد، حتی اگر جامعه هم قضاوت نکند، فرد دیگری قضاوت خواهد کرد و در یک گفتوگوی دائمی و مستمر که به نظرم در طول حیات یک مقاله وجود دارد، برقرار میماند.
از این منظر، از اینکه از یک خوانش دفاع کنم، به هیچوجه پرهیزی ندارم. من از یک خاستگاه کاملاً روشن بحث میکنم. دغدغه من رابطه بین «آزادی و ایمان» است. بهعنوان کسی که علائق مذهبی در حوزه شخصی دارد، همیشه دنبال این بودهام که بدانم دین و آزادی چه نسبتی پیدا میکنند؟ اگر از این منظر به آرای دکتر شریعتی نگاه کنیم، احساسم بر این است که در مکتوبات ایشان یک «دولت آزاد» -نمیخواهم کلمه دموکراتیک را به کار ببرم چراکه محل نزاع و جدل است-به وجود نمیآید. این را هم اصلاً تعرضی به شخص و شخصیت دکتر شریعتی نمیدانم. برخی ممکن است بگویند دکتر شریعتی چیزی فراتر از این است که من مطرح میکنم، تو از آزادیخواهی بورژوایی و لیبرالی حمایت میکنی در حالی که دکتر از آزادیخواهی عمیقتری دفاع میکند. من از این منظر دفاع میکنم یعنی از آزادیخواهی بورژوایی! به همین دلیل در پاسخ به پرسش شما مطرح میکنم که من موضع کاملاً مشخصی دارم و از آن هم دفاع میکنم و آن نقد آرای دکتر علی شریعتی از منظر «اندیشه سیاسی آزادی»
است.
خوانشهای دیگر از شریعتی را چقدر قابل دفاع میدانید؟ قائل هستید که از این متن میشود مثلاً «خوانش رهاییبخش» هم داشت یا اینکه خوانش آزادیخواهانه یا رهاییبخش را کلاً از این متن باطل میدانید؟
قوچانی: نه، من هیچ رویکرد بهتری را حق یا باطل نمیدانم. باور من این است از متن دکتر شریعتی «لیبرالیسم سیاسی»، که فکر میکنم برای جامعه ما مفید است، به دست نمیآید. این را هم صرفاً برای تعیین موضعم میگویم و از این برچسب استفاده میکنم که بحث باز شود.
دکتر حسن محدثی: خوشحال هستم که این فضای گفتوگویی بین اهل نظر شکل گرفته است. ممکن است ما درگیری فکری داشته باشیم اما فقط در قلمرو اندیشه این درگیری رخ خواهد داد و به دور از مسائل شخصی خواهد بود. امیدوارم همگی کمک کنیم که این فضا بسط پیدا کند. بحثم را چنین آغاز میکنم که نباید متفکرانمان را دارای متولی بدانیم. اگر از شریعتی صحبت میکنم، به معنای این نیست که در مقام متولی او هستم. من هم خیلی اتفاقی درگیر آثار شریعتی شدم و این درگیری شخصی از سال 64 تا به امروز ادامه دارد. اما در مورد نحوه مواجهه آقای قوچانی با شریعتی از دو زاویه میتوانم صحبت کنم.
وقتی ما از نسبت بنیادگرایی با شریعتی حرف میزنیم، این بنیادگرایی را آیا قدرت استخراج کرده است یا متن شریعتی این پتانسیل را دارد؟
محدثی: فکر میکنم همانطور که آقای قوچانی بدرستی فرمودند، ما پیشانگاشتههایی داریم و این طبیعی است و بر خوانشهای ما تأثیر میگذارد. تعلقات اجتماعی و وابستگیهای ما در نحوه ورودمان به متون مؤثر است. از سویی هم، انباشتههای فکری و ذهنی ما نیز در خوانشهایمان دخیل است. بنابراین، طبیعی است که خوانشهای مختلفی از یک متن موجود باشد. چنانچه وقتی به قرآن هم رجوع میکنیم، انواع تفسیرها از قرآن در دورههای آغازین شکل گرفته و تا امروز هم ادامه دارد.
بقیه در صفحه 12
پربازدیدترینهای روزنامه ها
سایر اخبار این روزنامه
انتصابهای جدید رئیس جمهوری
تراژدی روشنفکری
توضیح اژهای درباره وضعیت <حصر> کروبی
اگر از القاب بی حجاب و باحجاب یا اصلاح طلب و اصولگرا استفاده کنیم چه می ماند؟ اینها همه مردم ما هستند
فولاد کردستان در کوره لابی
انتصاب نوبخت، واعظی، نهاوندیان و انصاری در دولت دوازدهم
روحانی: مشروعیت ما در گرو خدمت به مردم است
انتخاب سرپرستهای وزارتخانههای علوم و نیرو
فصل تازه تعامل دولت و مجلس
اعتماد به اعتدال