در چند سال گذشته با كاهش ميزان بارش‌ها تنش آبي در مناطق مختلف کشورمان شدت يافته است؛ از کل آب‌هايي که سالانه در کشور مصرف مي‌شود 90 درصد براي مصارف کشاورزي به کار مي‌رود و صرفه جويي در بخشي که بيشترين سهم مصرف آب را دارد راه ‌حل مناسبي براي حل مشکل کم‌آبي محسوب مي‌شود اما متاسفانه نه تنها مديريت اصلاح الگوي مصرف آب در اين حوزه صورت نگرفته است، بلکه توليدات کشاورزي پرآب موجب شده است به شکل غير مستقيم آب را به کشورهاي ديگر صادر کنيم.
طبق اعلام سازمان جهاني خواربار و کشاورزي سازمان ملل ايران به عنوان سومين توليد کننده محصولات پرآب کشاورزي است و اين درحالي است که کشور مان در وضعيت بحراني آب قرار دارد و محصولات پر آب را توليد مي‌کند.هندوانه يک محصول پر آب کشاورزي به حساب مي‌آيد و براي توليد هر يک کيلو هندوانه بايد 250 ليتر آب صرف شود و آن وقت اين محصول را در هر چهار فصل سال کشاورزان ما توليد و به عراق، امارات متحده عربي و کويت صادر مي‌کنند در حالي که هزينه مصرف آب اين محصول کشاورزي خيلي کمتر از فروش آن است، محصولات کشاورزي ديگر مانند خيار نيز با مصرف آب زياد توليد مي‌شود.کارشناسان معتقدند ايران در بحران کم‌آبي به سر مي‌برد اما کشاورزان و مسئولان مربوطه توجهي به ارزش واقعي آب مصرف شده در توليد اين محصولات ندارند در گزارش پيش رو بيشتر از نبود مديريت اصلاح الگوي مصرف آب در حوزه کشاورزي آگاه مي‌شويد:
آمارها چه مي‌گويند


بيشترين ميزان مصرف آب در دنيا در بخش کشاورزي است. در ايران نيز کشاورزي بيشترين مصرف آب را دارد با اين تفاوت که سهم کشاورزي ايران در مقايسه با ساير کشورها از استانداردهاي جهاني بسيار بالاتر است.براين اساس مصرف خانگي 6 درصد، صنعت 2 درصد و کشاورزي نيز92 درصد منابع آب را به مصرف مي‌رساند، کارايي آب در کشور‌هاي پيشرفته بيشتر از 3 کيلوگرم بر متر مکعب است. بدين معنا که از هر متر مکعب آب مي‌توان سه کيلوگرم محصول کشاورزي توليد کرد. در حالي که راندمان مصرف آب در ايران به يک کيلوگرم بر مترمکعب نيز نمي‌رسد. بر اين اساس، ايران در بهره‌وري از آب در بين 123 کشور رتبه 102 را کسب کرده استسالانه 100 هزار هکتار از اراضي کشور به کشت هندوانه اختصاص دارد و بيش از دو ميليون و 300 هزار تن هندوانه نيز در مناطق مختلف کشور توليد و برداشت مي‌شود. بر اساس آمارهاي گمرک، در سه ماهه نخست سال 94 نزديک به  170 هزار تن هندوانه به ارزش بيش از 43 ميليون و 300 هزار دلار به عراق، ترکيه، امارات، کويت و بحرين صادر شده است. کارشناسان حوزه آب و کشاورزي معتقدند اگر آب مصرفي در توليد هندوانه، خربزه، سيب زميني، گوجه فرنگي و ديگر محصولات مشابه را به صورت خام صادر کنيم سود بيشتري عايد کشور خواهد شد.طبق آمار وزارت جهاد کشاورزي، ايران با توليد سالانه بيش از ۲ ميليون و ۲۰۰ هزار تن هندوانه در رتبه چهارم توليدکننده هندوانه در جهان است و با صادرات ۱۰۰ هزار تن هندوانه سالانه بيش از ۵۰ ميليارد متر مکعب آب به خارج از کشور بدون در نظر گرفتن قيمت و ارزش آب صادر مي‌شود.بر اساس محاسبه صورت گرفته براي تامين يك ليتر در ثانيه آب زيرزميني به 10ميليارد ريال سرمايه‌گذاري نياز است. همچنين طبق محاسبات انجام شده و اعلام كارشناسان و مسئولان، براي توليد هر كيلو هندوانه حداقل 250 ليتر آب مصرف مي‌شود.بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌هاي مجلس متوسط سالانه بارش در ايران 400 ميليارد متر مکعب است که به طور متوسط 270 ميليارد متر مکعب به دليل تبخيرشدن تلف مي‌شود، بنابراين از اين منبع تجديدپذير آب، حدود 130 ميليارد متر مکعب باقي مي‌ماند و از اين ميزان، 92 ميليارد مترمکعب به آب‌هاي سطحي مي‌پيوندد و 38 ميليارد متر مکعب به آبخوان‌ها نفوذ مي‌کند.تغييرات اقليم يکي از علل اصلي تشديد کم آبي در کشور است. کاهش 9 درصدي متوسط بارش در کشور،افزايش 5/0 درجه‌اي درجه حرارت، کاهش متوسط روان آب‌ها به ميزان 25 درصد در حوضه‌هاي بزرگ آبريز کشور وتشديد رقابت بخش‌هاي مصرف کننده آب از اثرات محتمل تغيير اقليم خواهد بود، هم به اين دلايل و هم موارد ديگر استفاده از آب موجود براي توليد محصولات پرآب براي کشورمان مقرون به صرف نيست.طبق تحقيقات کارشناسان وزارت جهاد کشاورزي براي هر يک کيلو گرم هندوانه نزديک به 500 ليتر آب مصرف مي‌شود، براي توليد 100گرم سيب زميني نزديک به 70 ليتر آب لازم است، همچنين براي هر يک کيلو خيار 200ليتر آب لازم است. بيشترين مصرف کننده آب را محصول برنج دارد براي توليد يک کيلو برنج بايد 4هزار ليتر اب صرف شود، يک عدد گوجه فرنگي 70گرمي‌نزديک به 13 ليتر آب لازم است. طبق تحقيقات کارشناسان وزارت جهاد کشاورزي براي توليد يک کيلو گرم گندم يک هزار و 300 ليتر آب صرف مي‌شود و براي يک کيلوگرم ذرت نيز بايد 760 ليتر آب مصرف شود.
بايد به دنبال راه‌اندازي برکه آب باشيم
براي بررسي بيشتر اين موضوع به سراغ «سيدجواد قريشي» معاون برنامه ريزي و کارآفريني سازمان نظام مهندسي کشاورزي و منابع طبيعي کشور رفته‌ايم، او در اين باره به خبرنگار«تجارت» مي‌گويد:«در اين چندسال اخير برنامه‌هاي خوبي براي مديريت آب کشاورزي صورت گرفته است، به طور نمونه در دشت تاکستان 200هکتار هندوانه زيرکشت انجام شده که آبياري اين محدوده به شکل قطره اي انجام مي‌شود.»او درپاسخ به سوال خبرنگار«تجارت» درباره اينکه چرا کشاورزان ما به دنبال مديريت آب و جايگزين کردن محصولات کشاورزي که درآمد بهتري دارند نيستند؟ پاسخ مي‌دهد:« محصولات فصلي مانند هندوانه و خيار به شکل بوته اي به عمل مي‌آيد و در مدت زمان 3 ماه محصول به بار مي‌نشيند، اما محصولاتي مانند پسته و انبه به شکل درخت است و محصولات درختي مدت زمان طولاني به بار مي‌نشيند گاهي اين مدت زمان بين 5تا15 سال است، به همين منظور کشاورز به دنبال محصولي است که زود تر به بار برسد.همچنين کشاورزان ما هزينه اي بابت توليد آب نمي‌پردازند که بدانند يک ليتر آب چه ميزان هزينه دارد و بخواهند ميزان آب مصرفي شان را مديريت کنند.»او ادامه مي‌دهد:« کشاورزي در کشور مان به شکل آزاد و مستقل از سوي کشاورزان انجام مي‌شود و هر کشاورزي تمايل دارد خودش اقدام به توليد کند، به طور مثال در مرودشت استان فارس کشاورزان کاشت برنج مي‌کنند، در صورتي که اين منطقه با کم بود آب مواجه است و برنج به عنوان يکي از پر مصرف‌ترين مواد غذايي است که آب لازم دارد و تنها به دليل اينکه کشاورزان اين منطقه برنج توليدي شان را با قيمت مناسب به فروش مي‌رسانند دست به اين کار مي‌زنند و توجهي به ميزان مصرف آب نمي‌کنند.»او درپاسخ به سوال ديگر خبرنگار «تجارت» درباره اينکه چرا مسئولان اقدام به راه‌اندازي برکه‌هاي آب در مناطق خشک مانند استان سيستان ، يزد و کرمان نمي‌کنند تا تامين آب صورت بگيرد و هم اينکه موجب سيل نشود؟ پاسخ مي‌دهد:« ما طرحي را در نظر گرفتيم که آب باران در همان نقطه تزريق زمين مي‌شود، روش طرح ما به اين شکل بوده که در نقاط گوناگون مناطق خشک برکه‌هاي آبي راه‌اندازي شود تا از هدر رفتن آب جلوگيري و از سوي ديگر جلو سيل گرفته شود و از همه مهم تر باعث تامين آب کشاورزي شود که متاسفانه وزارت نيرو در اين چندسال اخير به دنبال ساخت سد بود و بودجه زيادي صرف اين اقدام کرد و توجهي به ساخت برکه‌هاي آب نکرده است.»معاون برنامه ريزي و کارآفريني سازمان نظام مهندسي کشاورزي و منابع طبيعي کشور در ادامه مي‌افزايد:« ساخت سد کار خوبي است چرا که با آب‌هاي پشت اين سد‌ها برنامه ريزي‌هاي بلند مدت صورت مي‌گيرد، اما مشکلات زيست محيطي و توجه به ساخته نشدن برکه‌هاي آب نيز از مشکلات ساخت سدهاست. خوشبختانه سد ميناب در استان هرمزگان که 10 سال با کم آبي مواجه بود سال جاري پر آب شد و 4سد استان فارس نيز به شکل کامل پر شده است.»به گفته وي کشاورزان ما به دنبال نگاه اقتصاد فردي هستند و به دنبال اقتصاد ملي نيستند و اين موضوع باعث مي‌شود تا آنها تمايلي به مديريت داشتن آب نداشته باشند.آن طور که «قريشي» مي‌گويد:« در صورتي که آبياري به شکل سنتي (غرقابي) صورت بگيرد، موجب از بين رفتن خاک و کود و هدر رفتن بخش قابل توجهي از آب مي‌شود، در صورتي که طرح آبياري تحت فشار، باراني و قطره اي کاهش آب، حفظ شدن خاک، به وجود نيامدن علف هرز و از بين نرفتن کود را به دنبال مي‌آورد، اين درحالي است که کشاورزان ما همچنان به شکل سنتي زمين‌هاي زراعي شان را آبياري مي‌کنند در حالي که در کشورهاي پيشرفته آبياري قطره اي زير سطح در حال انجام است تا تبخير دما نيز کمتر صورت بگيرد.»
با صنعتي شدن فاصله زيادي داريم
براي بررسي بيشتر اين موضوع به سراغ «احمدعلي کيخا» عضو کميسيون کشاورزي، آب و منابع طبيعي مجلس شوراي اسلامي‌رفته‌ايم، او در اين باره به خبرنگار «تجارت»مي‌گويد:« به طور کلي آب يکي از عوامل مهم توليد محصولات کشاورزي است، به خصوص براي کشور ما که در منطقه خشک جهان قرار دارد بايد از اين نعمت الهي به شکل مطلوبي استفاده کرده و از قطره قطره آن به طور صحيح بهره مند شويم.» نماينده زابل در ادامه مي‌افزايد:« متاسفانه ميزان سنجش توليد محصولات کشاورزي در کشور ما مساحت زمين است، در صورتي که در کشوري خشک و نيمه خشک آب مصرفي ميزان سنجش بايد در نظر گرفته شود.«کيخا» درپاسخ به سوال خبرنگار «تجارت» درباره اينکه فکر نمي‌کنيد بايد به کشاورزان مان آموزش دهيم تا محصولاتي بکارند تا در اين حال که آب کمتري مصرف شود محصول با ارزش تر به دست بياورند؟ پاسخ مي‌دهد:« روش ديکته کردن به کشاورزان کار درستي نيست و بايد در ابتدا زمين، نيروي کار، ابزارآلات و آب را در اختيار کشاورز قرار داد و سپس آموزش و نحوه تقسيم بندي توليد محصولات کشاورزي در کشور را انجام داد.متاسفانه کشاورزي در کشور ما کاملا به شکل سنتي انجام مي‌شود و فاصله زيادي با صنعتي شدن دارد، البته تعداد اندکي گلخانه در شهرهاي مختلف کشور وجود دارد که بايد اين گل خانه‌ها را توسعه داد.»او ادامه مي‌دهد:« کشور ما در منطقه کم بارش قرار دارد و بايد اين بحران را جدي بگيريم، اما مي‌توان با اقدامات اساسي از بحران کم آبي عبور کرد، به طور مثال در فصل بهار باران‌هاي سيل آسايي در مناطق کرمان، هرمزگان و سيستان وبلوچستان مي‌بارد ، در صورتي که مي‌توان با راه‌اندازي کانال‌هاي آب و لايه روبي رودخانه‌ها و ساختن برکه‌هاي آب از وجود اين نعمت خداوند بهترين استفاده را کنيم و به جاي خسارت سيل باعث تامين آب شرب و کشاورزي شويم و همچنين مي‌توانيم با تبديل آب دريا به آب کشاورزي مشکلات آب کشاورزي را برطرف کنيم و به دنبال توليد محصولات کشاورزي باشيم که سودآوري و ميزان مواد غذايي بيشتري دارند، مثل موز و انبه که نياز بازار اين روزهاي کشورمان است و مانع از واردات اين محصولات از خارج از کشورباشيم و جلو ميليون‌ها دلار گرفته شود.»
صادراتي که به ضرر منجر مي‌شود
«سيد رضي نوري» ازديگر اعضاي کميسيون کشاورزي، آب و منابع طبيعي مجلس شوراي اسلامي‌به خبرنگار«تجارت« مي‌گويد:« از مهم‌ترين موضوعات اساسي کشورما موضوع آب است، اين موضوع به قدري مهم شده است که تعدادي از نمايندگان از وزير نيرو سوال مي‌کنند و حتي وزير را به مرز استيضاح مي‌کشانند.»او ادامه مي‌دهد:« در طول سال‌هاي اخير وزارت جهاد کشاورزي و کميسيون کشاورزي مجلس اقدامات اساسي را در نوآوري محصولات کشاورزي، اصلاح نحوه توليد محصولات و توسعه اين صنعت انجام داده‌اند، اما اين اقدامات بسيار ناچيز بوده است و بايد به سرعت طرح‌هايي به اجرا برسد که صنعت کشاورزي کشورمان رونق اساسي بگيرد.»اين نماينده مجلس در ادامه صحبت‌هايش مي‌گويد:« گاهي اوقات محصولات کشاورزي در کشور با ميزان مصرف آب زياد توليد مي‌شود که اين محصولات نياز اساسي و روزمره هموطنان مان نيست، بلکه از بين رفتن آب زياد را به دنبال مي‌آورد و سود آوري را به دنبال نمي‌آورد.»به گفته «نوري» براي کشور ما که مشکل خشکسالي و کم آبي دارد اين ميزان مصرف آب براي توليد محصولي غير استراتژيک بسيار زياد است. به طوري که بايد براي کنترل مصرف آب برنامه توليد، کشت و صادرات محصولات آب بر به خصوص هندوانه در دست بررسي وزارت جهاد کشاورزي قرار دارد. همچنين الگوي کشت در هر منطقه‌اي از کشور بايد بر اساس ميزان منابع آب و شرايط خاک اجرايي شود. هندوانه از محصولاتي است که در طول دوره رشد به آب زيادي نياز دارد بنابراين توليد اين محصول در کشور در مناطقي از جمله استان‌هايي که دچار بحران محدوديت منابع آبي است به هيچ وجه توجيه اقتصادي ندارد و بايد توليد اين محصول کشاورزي را در مناطق ساحلي که از آب بيشتري برخوردار هستند انجام داد. همچنين از نگاه صادرات نيز اين محصول مقرون به صرفه نيست و درآمدي که از صادرات هندوانه به دست مي‌آيد در مقايسه با ميزان آبي که مصرف شده است توجيه پذير نيست و بلکه در اين حوزه ما ضرر مي‌کنيم.»