روزنامه خراسان

روایت جهانی از نشانه های رشد اقتصاد دانش بنیان در ایران

حقگو،غیاثی-سخن از دستاوردهای انقلاب که به میان می آید، نگاه ها در حوزه اقتصاد به شاخص های معمول دوخته می شود. اشتغال، رشد اقتصادی، ارزش پول ملی، نابرابری های اقتصادی و ...  شاخص هایی هستند که بهبود آن ها در سال های اخیر، به رغم منابع فراوان اقتصادی کشور، زیر منگنه تحریم و برخی اشتباهات مدیریتی  قرار گرفته اند. اما این، تمام واقعیت های موجود نیست و هنوز امیدواری های زیادی برای رشد اقتصادی ایران زنده است. این را نه از سر شعارزدگی، بلکه با نگاهی ژرف تر به تمام لایه های رشد اقتصادی موجود می توان بیان کرد. جایی که چشمه های پرشماری از ظرفیت های بالقوه همچنان با قوت در حال جوشیدن هستند و البته فضای تبلیغاتی غبارآلودی علیه ایران و ایرانی به شدت تلاش می کند مردم و مسئولان را با خبرهای دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیات، پنهان کردن جلوه های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن و انکار محسنات بزرگ، از آینده ناامید کند.گزارش ویژه امروز دهه فجر به یک جریان اساسی از پیشرفت اقتصادی یعنی به فعلیت رسیدن اقتصاد دانش بنیان اختصاص دارد. همان حلقه مفقوده ای که بهمن ماه هر سال، نمادهایی از آن را در قالب پیشرفت های علمی می شنویم، اما درک این مسئله که این پیشرفت ها چه ارتباطی به اقتصاد معمول و مرسوم ما دارد، برایمان واضح نیست. اقتصاد دانش بنیان، از جمله متاخرترین رویکردها به رشد اقتصادی است که رشد پایدار اقتصادی را نه با تکیه بر منابع طبیعی، بلکه متکی بر دانش و ملزومات غیر ملموس آن نظیر سرمایه انسانی، اجتماعی، فناوری و ... ارزیابی می کند. یافته‌های گزارش ما از دل بررسی های تخصصی داخلی و خارجی به وضوح نشان می دهد که هم اینک زمینه هایی از اقتصاد دانش بنیان در کشور با تکیه بر رکن «نوآوری» به عنوان مهم ترین پیشرانه اقتصاد دانش بنیان به سطوح قابل قبولی رسیده است. لذا باید این بعد را به درستی پاس داشت و در ادامه مسیر پیشرفت کشورمان، دیگر ابعاد را تقویت کرد.  
4 رکن اساسی اقتصاد دانش بنیان و وضعیت ایران
اقتصاد دانش بنیان به طور خلاصه بر چهار رکن مشوق های اقتصادی و سیستم نهادی، سیستم نوآوری و فناوری، آموزش و مهارت نیروی انسانی و زیرساخت های اطلاعاتی و فناوری ارتباطی استوار است.رکن اول یعنی مشوق های اقتصادی و رژیم نهادی ناظر به این است که دولت ها باید از طریق قوانین و فرایندهای مناسب، یک رژیم قانون گذاری پایدار، کارآفرینی با ثبات و سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات را پی ریزی کنند.رکن دوم یعنی سیستم نوآوری، اساسی ترین رکن اقتصاد دانش بنیان است و بدان معنی است که شبکه ای از مراکز پژوهشی، دانشگاه ها، اتاق های فکر، بنگاه های خصوصی و گروه های اجتماعی برای رشد ذخایر دانش، تطبیق و سازگاری دانش با نیازهای محلی و خلق دانش جدید، ضروری است.  در رکن سوم یعنی آموزش و نیروی انسانی، اقتصاد دانش بنیان نیازمند مجموعه انسانی ماهر برای خلق، انتشار و استفاده از دانش مورد نیاز است که از طریق توسعه پایدار زیرساخت های آموزشی و آموزش و تحصیلات به دست می آید.در رکن چهارم یعنی زیرساخت های اطلاعاتی و ارتباطی، اقتصاد دانش بنیان به دنبال توسعه شبکه فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ساخت یک اقتصاد صنعتی مدرن است.متاسفانه آخرین یافته های منسجم از ارزیابی وضعیت اقتصاد دانش بنیان در کشور مربوط به سال 2014 یعنی حدوداً 6 سال قبل است. این یافته ها نشان می دهد که ایران در رکن مشوق های اقتصادی و رژیم نهادی نمره ای ضعیف، در رکن زیرساخت های اطلاعاتی و ارتباطی و نیز آموزش و نیروی انسانی نمره ای متوسط و در شاخص نوآوری رشد قابل قبولی کسب کرده است. با این حال، برای درک دقیق تر از روند اقتصاد دانش بنیان در کشور می‌توان شواهد جدیدی را از تحول در رکن دوم و سوم شاخص اقتصاد دانش بنیان مشاهده کرد. همچنین گزارش جداگانه و جدیدی در سطح بین‌المللی وجود دارد که نشان می دهد ایران در رکن نوآوری، وضعیت رو به رشد و امیدوارکننده‌ای پیدا کرده است. در ادامه این شواهد و یافته های جدید را معرفی می کنیم.
زیرساخت ها، آماده برای یک جهش


دستاوردهای کشور در برخی حوزه های زیرساختی مثل آموزش (ابتدایی و عالی) و پژوهش بر کسی پوشیده نیست. تعداد بالای سال‌های تحصیل، رتبه بالای کشور در شاخص توسعه انسانی، تعداد بالای صندلی‌های دانشگاهی، کیفیت و کمیت آموزش در رشته‌های مهم مهندسی، نظری، پزشکی و ...، همه مواردی است که به خوبی وضعیت مناسب زیرساخت های آموزشی و پژوهشی و به طور کلی تربیت نیروی انسانی کشور را نشان می دهد.به عنوان مثال، چنان که نمودار یک نشان می دهد، رتبه کشور در شاخص توسعه انسانی و همچنین وضعیت نظام آموزشی به عنوان یکی از زیرشاخص های این سنجه مهم، بسیار مناسب است و از بسیاری از کشورهای جهان بهتر است.سرمایه گذاری های انجام شده در این حوزه ها در سال های بعد از انقلاب، این دستاوردها را به همراه داشته است؛ اما، سوال این جاست که چه عواملی مانع از استفاده کامل از این منابع و زیرساخت ها می شود. برای این موضوع دو پاسخ وجود دارد:
1- پاسخ اول این است که فضای کسب و کار ضعیف کشور، وجود فساد اداری، بوروکراسی پیچیده و به طور کلی وضعیت نهادی ضعیف و نوسانات شدید اقتصاد کلان، مانع از تبدیل حجم بالای دانش به ثروت و ورود نخبگان به حوزه اقتصاد و کارآفرینی می شود.
2-پاسخ دیگر، که به اندازه خودش در تبیین شرایط اهمیت دارد، این است که برای ایجاد یک جهش اقتصادی ناشی از دانش ایجادشده و منابع انسانی قوی، نیازمند زمان هستیم. این نظریه می گوید که باید یک تجمیع دانش و نیروی انسانی نخبه ایجاد و موجب یک فشار بزرگ شود. در واقع این تجمیع به مرور خودش موانع قبلی را هم رفع می کند و جهش اقتصادی را رقم می زند.
مسائلی که در پاسخ اول ذکر شده، وجود دارد و متاسفانه آسیب ها و مشکلات زیادی را هم در مسیر جهش اقتصادی کشور مبتنی بر نیروی نخبه جوان ایجاد کرده اما، طبق پاسخ دوم، رفع آن مسائل نیز از مسیر تداوم رشد منابع انسانی ممکن است. نیروی انسانی نخبه، در دوره ای فقط درگیر تحصیلات و مدرک و مباحث نظری بود. بعد از آن این نیروها، در حوزه پژوهشی با قدرت ورود کردند. به نحوی که رتبه کشور در کیفیت نهادهای پژوهشی در دنیا 15 است. این نیروها، اکنون از فاز پژوهشی نیز عبور کرده و در حوزه اختراعات، دستاوردهای بزرگی برای کشور رقم زده اند. همزمان موجی از ورود نیروهای نخبه به فضای کارآفرینی و نوآوری و ایجاد محصولات و شرکت‌های دانش بنیان نیز شکل گرفته است که می تواند آغاز تبدیل دانش به ثروت و بهره برداری از زیرساخت آموزشی و پژوهشی در عرصه اقتصادی باشد. البته واضح است که هنوز در ابتدای راه هستیم. خوشبختانه فضا و اکوسیستم نوآوری (شامل مراکز رشد، پارک های علم و فناوری، نواحی نوآوری، شتاب دهنده ها و صندوق های جسورانه و ...) در کشور با سرعت در حال رشد است اما موانع اقتصاد کلان و فضای بد کسب و کار همچنان وجود دارد. خلاصه ای از فرایند توسعه نظام علمی، فناوری و اکوسیستم نوآوری و اقتصاد دانش بنیان بعد از انقلاب در جدول شماره یک آمده است.
چند نشانه از اولین روزهای حرکت عظیم
برخی روایت ها و شواهد و اتفاقات پیرامون ما، ورود کشور به یک دوره جدید در حوزه اقتصاد دانش بنیان و کارآفرینی مبتنی بر نخبگان دانشگاهی را تایید می کند. آمارها نشان می‌دهد که مهاجرت معکوس سرعت گرفته و سرعت رشد آمار خالص مهاجرت نخبگان از کشور رو به کاهش است.طبق آمار سازمان بین المللی مهاجرت و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، ایران در سال 2011 در رتبه 12 کشورهای مهاجرفرست دنیا قرار داشته است اما در سال 2015 جزو 20 کشور نخست مهاجرفرست هم نبوده است. این روند تا سال های اخیر هم ادامه داشته است. بررسی میزان مهاجرت به تفکیک رشته های دانشگاهی نیز نشان می دهد که در بیشتر رشته های مهندسی و پزشکی، مهاجرت به نحو محسوسی کاهش یافته است.سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور علت ماندگاری جوانان نخبه در کشور را فضای کسب و کار استارت آپی می‌داند. به گفته وی، با وجود این که در هر سال حداکثر 2500 نفر دانشجو از ایران به آمریکا مهاجرت می‌کرد، اکنون این تعداد به حدود 1500 نفر رسیده است که علت این موضوع وجود شرکت‌های دانش‌بنیان است. به گزارش فارس، ستاری تصریح می کند که یک شرکت دانش‌بنیان 10 نفر از دانش‌آموختگان جوان را مشغول به کار می‌کند و این مسئله به مفهوم آن است که 10 نفر از فهرست مهاجرت کنندگان به خارج از کشور کاسته می‌شود.اگر کمی جست وجو کنید، به راحتی می توانید مصادیق این آمارها را بیابید. مثلا محسن حاتمی و بیشتر اعضای تیمش سال ها در آمریکا ساکن بودند و بعد از تحصیل در وضعیت شغلی مناسبی در «سیلیکون ولی» هم قرار داشتند اما چند سالی است که به ایران بازگشته و استارت آپ استادکار را راه انداخته اند. بازگشت مهدی زاده و همسرش کریمی برای سرمایه گذاری در ایران را هم می توان در همین زمینه تحلیل کرد.البته واضح است که این ها یک جریان عظیم و یک تحول بزرگ نیست اما نشانه های آغاز یک حرکت است؛ حرکتی که به پشتوانه ذخیره منابع انسانی نخبه و ظرفیت های اقتصادی کشور ایجاد شده است و بهبود اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی آن را تشدید کرده است اما همچنان موانع نهادی و اقتصاد کلان را پیش رو دارد.
ایران دومین اقتصاد نوآور در منطقه
اما در بین ارکان اقتصاد دانش بنیان، نوآوری جایگاه ویژه ای دارد. به طوری که می توان آن را مهم ترین پیشرانه اقتصاد دانش بنیان دانست. با این حال، آمارهای جهانی از وضعیت نوآوری در کشورهای دنیا، از رشد قابل توجه کشورمان در سال های اخیر در این شاخص خبر می دهد. به طوری که طبق گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری از 104 در سال 2012 با مقداری نوسان، به 61 در سال 2019 کاهش یافته است. طبق گزارش این نهاد بین المللی، ایران همچنین در رده بندی کشورهای همگروه از نظر درآمدی یعنی کشورهای دارای درآمد بالاتر از متوسط نیز بهبود 24 رتبه ای پیدا کرده و از رده 37 به سیزدهم رسیده است. این سازمان همچنین، اقتصادهای نوآور در مناطق مختلف دنیا را معرفی کرده است که بر اساس آن، کشور ما، دومین اقتصاد نوآور در منطقه مرکز و جنوب آسیا شناخته شده است. طبق این گزارش، خوشه علم و فناوری تهران، در سال 2019 در رده 46 برترین خوشه‌های علم و فناوری جهان جای گرفته است. رده بندی خوشه های برتر علم و فناوری بر مبنای دو شاخص کلیدی تعداد اختراع ثبت شده و تعداد انتشارات علمی محاسبه می شود. پیشرفت های ایران در نوآوری های پزشکی به گونه ای بوده که سازمان جهانی مالکیت در گزارش 2019 خود در فصلی ویژه با عنوان «تجربه ایران در توسعه نوآوری‌های پزشکی پیشرفته و مسیر پیش رو»، پیشرفت های شگرف ایران را در توسعه فناوری‌های نوین پزشکی، بررسی کرده است.
اقتصاد ایران در مسیر رشد دانش بنیان
از آن چه گفته شد، می توان این نتیجه را گرفت که به رغم فاصله زیاد اقتصاد ایران با رشد همه جانبه دانش بنیان، هم اکنون زیرساخت های اصلی حرکت در این مسیر افتخارآمیز مهیاست؛ راهی که به فرموده رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم به دشواری گذشته نیست. در این میان، با توجه به ضعف مفرط حمایت های نهادی و رسمی و نیز ساختار ناقص هدایت علمی در نظام آموزشی می‌توان گفت که در صورت بهبود حکمرانی در این عرصه ها، رشد اقتصاد دانش بنیان، به میزان و وسعتی متفاوت با گذشته می تواند ایجاد شود. درنهایت نیز تکمیل پازل نوآوری در اقتصاد کشور و تسری خوشه های علم و فناوری به جای جای اقتصاد ایران می تواند زمینه های متعدد شکوفایی فناورانه را برای اقتصاد کشور رقم بزند.
 
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
اوضاع این رژیم حسابی بیخ پیدا کرده است (یادداشت روز) (کيهان) مطالبه تأمین اجتماعی برزمین‌مانده کارگران (جوان) نیاز متقابل ارمنستان و ترکیه به ترمیم روابط (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
روایت جهانی از نشانه های رشد اقتصاد دانش بنیان در ایران «درخت گردو»  با طعم بادام تلخ این سفره ها جمع می شود؟! راز برکناری علی دایی از تیم ملی و شاسی بلندها علیه عابران ! تفاوت تا 40 هزار تومانی قیمت منطقی گوشت با بازار معجزه ای به نام «عملیات بنیان مرصوص» قوی شویم تا جنگ نشود پیام بازرگانی خواننده سبیلو معامله قرن در سطل زباله و دیاباته در مسیر استرا! داغ حاج قاسم کم کم به چله می رسد تداوم رشد بورس با وجود حال و هوای عجیب بازار قتل عام آنلاین در معبد و مرکز خرید پول ندارید ازدواج نکنید!