روزنامه فرهیختگان
1398/07/02
قدرت نرم اربعین، راهبرد ساخت تمدن نوین اسلامی
رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خویش با جمعی از موکب‌داران عراقی راهپیمایی اربعین، به ظرفیت ممتاز این مراسم در ساخت تمدن نوین اسلامی اشاره کردند و جهانی‌شدن پیام امام‌حسین(ع) را، راه رسیدن به آرمان امت اسلامی که همان تمدن مهدوی است، دانستند. به همین منظور این نوشتار در پی بررسی ظرفیت‌های قدرت نرم کنگره عظیم اربعین در تحقق تمدن نوین اسلامی برمبنای منویات مقام معظم رهبری است.مقدمه عصر امروز، عصر تمدنسازی است و عظمت یک تمدن به این است که با ظرفیت‌های خویش از بین امکانات پیش رو بهترین انتخاب‌ها را انجام دهد تا موثرترین نقش تمدنی را بیافریند. تحولات کنونی جهان و منطقه، تشکیل تمدن نوین اسلامی را بیش از پیش برای مسلمانان جدی و بااهمیت می‌کند. حماسه اربعین ازجمله پدیده‌هایی است که می‌توان آن را در بستر تمدنی و زمینه‌ای برای تحقق تمدن نوین اسلامی تحلیل کرد. ﺑﺮرﺳﯽ زواﯾﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﻮرﯾﺖ زﯾﺎرت و ﻋﺰای اباعبدالله‌الحسین(ع) در راﺳﺘﺎی ﺗﺤﻘﻖ آرﻣﺎن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ، یعنی ﺗﻤﺪن ﻧﻮﯾﻦ اﺳﻼﻣﯽ در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز ﺿﺮورﺗﯽ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ است. ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻋﻈﯿﻢ ﺗاﺛﯿر به‌سزایی در ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ دارد و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و رشد اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ کنگره اربعین، در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ.
یکی از جلوه‌های بی‌نظیر این حادثه، راهپیمایی عظیم اربعین است که در آن ناب‌ترین جلوه‌های زیست مومنانه ظهور پیدا می‌کند. تحقق این حادثه در این شرایط خاص جهانی که ارزش‌ها و فرهنگ مدرنیته، فرهنگ غالب جهان امروز شده، نشان از امکان خروج از هژمونی حاکم ارزش‌های مادی است. اگر انقلاب اسلامی ایران که خود بر پایه نهضت حسینی و اسلام ناب شکل گرفته، موج بیداری انسانی و اسلامی را در جهان امروز و جهان اسلام ایجاد کرده است، شکل‌گیری تمدن اسلامی هم که افق حرکت انقلاب اسلامی است تنها بر پایه حادثه عاشورا و زیارت اربعین است. زیارت اربعین با جلوه‌های ناب آن به‌خوبی راه را برای تحقق تمدن اسلامی هموار می‌کند و انقلاب اسلامی ایران از بستر چنین حادثه‌ای می‌تواند به ایده ساخت تمدن نوین اسلامی در دنیای امروز برسد.
رویکرد تمدنی به راهپیمایی اربعین، رویکردی است حاکی از آن که آموزه قیام سیدالشهدا، بخش مهمی از اندیشه اسلامی است که می‌تواند از طریق ترسیم نمونه یک جامعه وعده داده شده در شکل دادن به جوهره و روح حاکم بر تمدن جدید اسلامی، نقش‌آفرین باشد. بنابراین کنگره عظیم اربعین، نشانه‌ای از تمدن مهدوی بوده که همان چشم‌انداز نهایی و نقطه مطلوب حرکت به‌سوی ساخت تمدن اسلامی است.
مفهوم تمدن نوین اسلامی تمدن، نظامی است اجتماعی که آفرینش فرهنگ را تسریع می‌کند، همچنین نظامی است که عرف و اخلاق و قانون نگاه دارنده آن است[1]. ماهیت تمدن ریشه در خصلت‌های فرهنگی و ارزشی مناسبات و روابط اجتماعی جوامع دارد که به هویت ملت‌ها ثبات و پویایی می‌بخشد. ملاحظه میشود بنا بر این تعریف می‌توان گفت درون ماهیت تمدن، فرهنگ، اقتصاد، سیاست و هر چیزی که نظام زندگی انسان‌ها به آن وابسته است، وجود دارد. تمدن، پدیده‌های درهم تنیده شده‌ای است که همه رویدادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی هنر و ادبیات را دربر می‌گیرد[2]. پس از شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایده تمدن اسلامی در اندیشه رهبران نظام با تعریفی جدید نمایان شد که در گفتمان و اندیشه مقام معظم رهبری به بلوغ و تکامل رسید و مفهومی تازه به‌نام تمدنسازی نوین اسلامی به وجود آمد. بدیهی است برای ساخت تمدن نوین اسلامی شناسایی اقتضائات و الزامات زمان و مکان و نیز بازکاوی ظرفیت‌های موثر تاریخی تمدن اسلامی لازم است. با توجه به دیدگاه ارائه‌شده می‌توان گفت تمدن اسلامی، تمدنی است که در محیط اسلامی و گستره ژئوپلیتیک جهان اسلام در طول تاریخ شکل گرفت و روح و بن‌مایه اصلی آن را اسلام و اندیشه‌های برآمده از وحی شکل می‌داد و عناصر نژادی فراوانی که برخی از آنان غیرمسلمان بودند در شکل‌گیری آن کوشیدند[3].
حال که چنین است باید با در نظر گرفتن نقطه مطلوب که همان آینده روشن برای بشریت و تامین‌کننده نیازهای حقیقی انسان‌ها برای رسیدن به سعادت و کمال است، به‌سوی آن حرکت کرد. این آینده روشن برای بشریت در اندیشه اسلامی، همان تمدن اسلامی است که مصداق کامل آن در زمان ظهور و تشکیل حکومت و تمدن جهانی مهدوی خواهد بود که اربعین ابزاری کلیدی برای آن محسوب میشود. «دنیای امروز که گرفتار ظلم و فساد و پَستی شده است، به‌شدت نیازمند معرفتِ آزادگی حسینی است و اگر امام‌حسین(ع) به‌درستی معرفی شود، درواقع اسلام و قرآن معرفی شده است» (مقام معظم رهبری). درحقیقت، رهبر معظم انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه منطق و پیام امام‌حسین(ع) نجات‌بخش دنیا از حاکمیت جبهه کفر و استکبار خواهد بود، فرمودند: «منطق امام‌حسین(ع)، منطق دفاع از حق و ایستادگی در مقابل ظلم و طغیان و گمراهی و استکبار است و جوانان دنیا و ملت‌های بی‌غرض، امروز تشنه و نیازمند این منطق هستند و حرکت عظیم راهپیمایی اربعین می‌تواند معرفت و منطق حسینی را به دنیا معرفی کند.»
کنگره اربعین و تمدنسازی اربعین حسینی ازجمله شعائر اسلامی است که مورد توجه بسیاری از شیعیان و محبان اهل‌بیت(ع) قرار گرفته است. این موضوع که پس از نوحه‌سرایی و حضور حضرت زینب(س) در کربلای معلی آغاز شد، به‌نوعی امتداد جریان تمدنسازی اسلامی است که امام‌حسین(ع) به آن توجه داشتند. از این‌رو اربعین حسینی که نماد پویایی و زنده بودن پیام عاشوراست، ظرفیت مناسبی را در تحقق تمدن نوین اسلامی و شکوفایی تمدن مهدوی داراست.
همایش اربعین نشان داده که انگیزه دینی حاوی انرژی عظیم، پویا و کارآمدی است که می‌تواند بسیاری از مردم را در این راه بسیج کند. بر همین اساس، رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر لزوم غنای روزافزون معنوی و فرهنگی راهپیمایی اربعین، اهل فکر و فرهنگ را به برنامه‌ریزی برای این حرکت عظیم دعوت کردند و گفتند: «راهپیمایی اربعین می‌تواند زمینه‌ساز تحقق هدف نهایی امت اسلامی یعنی تشکیل تمدن عظیم و نوین اسلامی باشد و بر همین اساس باید پیوندهای مستحکم میان مسلمانان اعم از شیعه و سنی و ملیت‌ها و اقوام مختلف، در این راهپیمایی بیشتر شود.» بنابراین، راهپیمایی اربعین یک حرکت بزرگ انسانی در راه خداست که ظرفیت تمدنسازی اسلامی را دارد و میشود با اعتماد و اتکا به این حضور انبوه محبان باعزم و اراده و باایمان اهل‌بیت(ع)، بسترهای تحقق تمدن اسلامی را بر پایه رهبری الهی طراحی کرد.
البته شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی بدون توجه به ژئوکالچر اسلام در منطقه امکان‌پذیر نیست. تمدنسازی اگرچه ایده‌ای آرمانی است اما پروسه‌ای زمینی دارد. از همین رو، بدون همراه کردن دیگر مذاهب اسلامی و دینی نمی‌توان امیدی به شکل‌گیری تمدن داشت. بر همین اساس، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تاکید بر اینکه راهپیمایی اربعین روزبه‌روز جهانی‌تر خواهد شد، این راهپیمایی بزرگ را تجلی جوشش خون امام‌حسین(ع) و تجلی پیام عاشورا بعد از ۱۴۰۰ سال دانستند و فرمودند: «امام‌حسین(ع) فقط مختص شیعیان نیست، بلکه متعلق به همه مذاهب اسلامی اعم از شیعه و سنی و متعلق به انسانیت است و به همین علت ما شاهد حضور غیرمسلمانان نیز در راهپیمایی اربعین هستیم.»
بسیاری از بزرگان و نخبگان جهانی آزادی‌خواه و عدالتخواه در فرهنگ‌های مختلف غربی و شرقی درباره عظمت حرکت تاریخی امام حسین(ع) آثار ارزشمندی را به‌جای گذاشتند. در فرهنگ و تاریخ ایرانی نمونه‌هایی از ارادت ارمنیان و زرتشتیان به امام حسین(ع) داریم. از این رو و با نگاه تمدنی به این مراسم باشکوه، می‌توان ادعا کرد مناسک اربعین این پتانسیل را دارد که وجه نمادین همراهی و همگرایی همه این فرهنگ‌ها باشد. فرآیند تمدنسازی نیاز به انرژی معنوی و مادی دارد. از سویی حضور مسالمت‌آمیز فرق و فرهنگ‌های مختلف اسلامی که به‌دلیل گستره جغرافیایی‌شان سرشار از مولفه‌های غنی تمدن اسلامی و منابع مادی هستند، می‌تواند این انرژی را تقویت کند.
مهم‌ترین دلیل تاکید و اصرار دشمن بر ایجاد اختلاف میان فرق اسلامی را می‌توان تلاش برای جلوگیری از بازتولید انرژی مادی و معنوی مورد نیاز تمدنسازی اسلامی دانست. از این جهت، کنگره اربعین باید متکی بر اتحاد و انسجام اسلامی باشد و تصویر قدرتمندی از جهان اسلام ارائه دهد.
ظرفیت قدرت نرم کنگره اربعین در ادبیات بازاریابی سیاسی بین‌الملل، مقوله تصویرسازی و قدرت نرم از اهمیت خاصی برخوردار است و برپایی تمدن نوین اسلامی در دوران معاصر با توجه به تهدید جهانی‌سازی فرهنگ غربی، نیاز به عناصر قدرت نرم و همگرایی میان فرهنگی امت اسلامی دارد. قدرت نرم که شامل قدرت ایدئولوژیک، فرهنگی و رسانه‌ای است، در راستای کسب اعتبار در افکار عمومی داخلی و خارجی، تاثیرگذاری غیر‌مستقیم بر دیگران و اراده دیگران را تابع خویش ساختن، تلاش می‌کند. کنگره عظیم اربعین با آموزه‌های جذاب خود که مبتنی‌بر فطرت حق‌گرایانه انسانی است، در راستای ساخت تمدن نوین اسلامی، قابلیت این را دارد که با همگرایی و انسجام همه مسلمانان به یک قدرت تاثیرگذار منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شود. درواقع، «قدرت نرم» به‌‌معنای توانایی نفوذ و تاثیرگذاری در رفتار دیگران برای گرفتن نتیجه مطلوب تلقی میشود و راه‌های مهم آن برای تاثیرگذاری شامل متقاعد کردن از طریق جذابیت است و به همین دلیل است که دشمنان جبهه اسلام، با فراگیری و جهانی‌شدن راهپیمایی و فرهنگ اربعین مخالفت مبنایی داشته و گسترش آن را مساوی با افزایش قدرت نرم اسلام و ایران دانسته و مانعی جدی بر سر برآورده شدن منافع و مطامع خویش می‌دانند. راهپیمایی اربعین و ابعاد گوناگون این همایش، سبب افزایش قدرت نرم جهان اسلام و ایران میشود. به‌ویژه در شرایطی که نظام سلطه، پروژه جنگ نرم و عملیات روانی خود را به‌منظور متوقف‌سازی قدرت جمهوری اسلامی ایران و نفوذ معنوی آن در منطقه غرب آسیا... اختلاف و چنددستگی بین مسلمانان و نمایش تصویری خشن از دین مبین اسلام در دستور کار قرار داده است. به‌همین‌دلیل مقام معظم رهبری فرمودند: «در شرایطی که دشمنان اسلام از همه ابزارها و وسایل و از تمام امکانات مالی و مادی خود برای مقابله با امت اسلامی استفاده می‌کنند، خداوند متعال راهپیمایی اربعین را ناگهان این‌گونه عظمت و جلوه می‌دهد و درواقع آن را به‌عنوان یک آیت عظما و نشانه‌ای بزرگ از پیروزی نهایی جبهه حرکت حسینی بر جبهه کفر و استکبار به نمایش می‌گذارد.» سخنان معظم‌له یعنی آنکه پیاده‌روی اربعین توانایی شکل‌دهی به ترجیحات مخاطبان و عناصر قدرت نرم همچون شخصیت جذاب، فرهنگ، ارزش‌ها و سیاست‌هایی که دارای مشروعیت و اعتبار اخلاقی هستند را داشته است. در همین راستاست که ایشان در این باره می‌فرمایند: «اگر ظرفیت‌های بی‌شمار ملت‌های اسلامی در غرب آسیا و شمال آفریقا، به یکدیگر پیوند بخورند و در عمل خود را نشان دهند، آن هنگام، معنی واقعی عزت الهی و تمدن عظیم اسلامی برای جهانیان آشکار خواهد شد.» بنابراین، می‌توان انگیزه‌ها، احساسات و تمایلات اجتماعی را خاستگاه شکل‌گیری یک تمدن برشمرد؛ چراکه نقطه عزیمت هر شکل تمدنی به شکل دیگری، تغییر در احساسات، عاطفه‌ها و خواسته‌های اجتماعی است.
جهانی‌شدن کنگره اربعین از سوی دیگر، نمایش اقتدار و اتحاد مسلمانان در مراسم اربعین، عاملی بازدارنده در برابر توطئه‌های جبهه استکبار علیه امت اسلامی و مسیر تمدنسازی به‌حساب می‌آید. با اینکه مراسم اربعین در رسانه‌های مطرح جهان بایکوت خبری شده، اما قدرت نرم این کنگره الهی آنقدر گسترده است که هافینگتون‌پست با توصیف مراسم اربعین به «بزرگ‌ترین اجتماع دینی جهان» بیان می‌کند: «زیارت اربعین امام حسین(ع) بزرگ‌ترین تجمع دینی در جهان محسوب میشود و این ویژگی باید در دایره‌المعارف‌ها ثبت شود.» نویسنده این مقاله با تاکید بر اینکه زیارت اربعین بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین تجمع دینی در جهان بوده و پنج برابر شمار حجاج بیت‌الله‌الحرام است، آن را به‌مراتب مهم‌تر از جشنواره بزرگ «کوم میلا»ی هندوها عنوان می‌کند. با این حال، جهان‌غرب با رسانه‌های انبوه خود تلاش داشته با پروژه ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی، تصویری غیر‌واقعی از امت اسلامی و جمهوری اسلامی ایران نشان دهند که طالب خشونت و درگیری با سایر مذاهب و قومیت‌ها در جهان هستند و ایران و اسلام مساوی است با تروریسم و خشونت‌پروری، بدون توجه به آنکه نقش ثبات‌زای ایران را در حماسه اربعین مشاهده کنند.
شاید علت اصلی بی‌توجهی تعمدی سازمان‌ها و اکثر رسانه‌های غربی-به‌جز انگشت‌شماری نظیر هافتینگتون‌پست- پذیرش و اعتراف به توان قدرت نرم و دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران باشد، چراکه یکی از عوامل مهم چنین رویداد بی‌نظیری نقش کلیدی ایران است. غربی‌ها به‌خوبی می‌دانند جمهوری اسلامی ایران و جبهه مقاومت، دیپلماسی عمومی را صرفا یک شیوه تبلیغاتی و بازاریابی صرف ندانسته، بلکه آن را مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و تاکتیک‌های جدید دیپلماتیک دانسته که در خدمت دستگاه سیاست خارجی کشور است و درجهت خدمت به مسلمانان آن را به‌کار می‌گیرد. در همین راستا سخن رهبر انقلاب تفسیر میشود که فرمودند: «عشق به امام حسین(ع) موضوعی استثنایی است که در طول تاریخ نظیر نداشته و نخواهد داشت و حرکت و اجتماع عظیمی که هر سال به مناسبت اربعین در عراق به‌خصوص در مسیر نجف به کربلا شکل می‌گیرد، اکنون ابعاد بین‌المللی پیدا کرده و امام حسین(ع) و معرفت حسینی جهانی شده است.»
نتیجه‌گیری راه همگرایی در جهان اسلام، تقویت قدرت نرم از طریق دیپلماسی فرهنگی و رسانه‌ای است. به همین دلیل است که تاکید بر زیارت اربعین و دارا بودن ظرفیت‌های مشترکی چون تنوع جاذبه‌های معنوی، داشتن امتداد تاریخی، مردمی بودن و بهره‌مندی از تنوع علمی و فرهنگی می‌تواند در سطح منطقه‌ای و جهانی کانون همگرایی تمدنی باشد و به‌نوعی تصویری جذاب و باعزت از تشیع و جهان اسلام را منتشر کند. تداوم زیارت اربعین که همان توسعه تاریخی حرکت در جهت همگرایی میان فرهنگی در جهان اسلام به‌حساب می‌آید، می‌تواند همگرایی در سطح میان فرهنگی ملل و اقوام گوناگون را به همگرایی تمدنی که همسویی نظام‌های سیاسی، اقتصادی، علمی و اجتماعی مورد نیاز تمدن نوین اسلامی را با خود به‌همراه دارد، ارتقا بخشد و سبب ایجاد موقعیتی متمایز و استراتژیک برای زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی‌عصر(عج) و تحقق تمدن حقیقی اسلام شود. بدیهی است سازماندهی مردمی کنگره اربعین و استفاده از ظرفیت‌های یادشده، می‌تواند امت اسلامی را با سرعت بیشتری از نقطه فعلی به نقطه مطلوب تمدنسازی برساند. بنابراین با توجه به اینکه این ظرفیت در متن امروز جامعه اسلامی وجود دارد، با تقویت و گسترش قدرت نرم اربعین می‌توان گامی بلند در راه تشکیل و تحقق تمدن نوین اسلامی برداشت.
منابع
1. مصاحب، محمد و بطحائی، احمد (۱۳۹۵). درآمدی بر تاریخ تمدن. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول، ج ۱، ص ۲۵۹.
2. لوکاس، هنری (1366). تاریخ تمدن. ترجمه عبدالحسین آذر، ج1، تهران: انتشارات کیهان، ص16.
3. رجبی‌دوانی، محمد‌حسین و خزاعی، علی (1394). «تمدن نوین اسلامی مولفه اثرگذار بر استحکام ساخت درونی نظام جمهوری اسلامی ایران». مجموعه مقالات همایش ملی تمدن نوین اسلامی، صص 223-208.
