روزنامه ابتکار
1398/05/15
محمدجواد ظریف اعلام کرد اگر ده سال هم به عقب برگردم باز هم توافق هسته‌ای را امضاء می‌کنم
چرا دوباره برجام؟محمدرضا ستاری
محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران روز گذشته در بخشی از نشست خبری خود که به مناسبت روز خبرنگار برگزار شد، ضمن توصیف شرایط توافق هسته‌ای گفت: زمانی گفته بودم اگر به چهار سال قبل باز گردم، باز هم برجام را امضاء خواهم کرد. این حرف به این خاطر بود که آمریکا یک عضو ضروری و نیز شری ضروری بود که ما باید با آن مذاکره می‌کردیم. در آن زمان اگر بحث اعتماد مطرح بود، برجام به جای 150 صفحه، دو صفحه بیشتر نبود. به دلیل بی‌اعتمادی ما، ماده 36 در برجام گنجانده شد که طرف مقابل هیچ راه قانونی را برای بازگشت قطعنامه‌ها نداشته باشد. اینکه می‌گویند برجام کلاه بزرگی برای مردم ایران بود، اکنون معلوم شده که چه کسی این کلاه را داشت و از برجام خارج شد.
ظریف همچنین تاکید کرد: اگر به ۱۰ سال دیگر هم برگردم برجام را امضا می‌کنم. برجام سند افتخار مردم ایران بود. با پشتوانه رهبری و با مقاومت برجام را امضا کردم. برخی دوستان که نخواستند ببینند، امیدوارم یک روزی ببینند.
در همین راستا و طبق سخنان ظریف که گفته اگر باز هم به عقب باز گردد، برجام را امضاء خواهد کرد، سوال این است که در شرایط کنونی و در زمانی که با خروج ایالات متحده آمریکا از توافق هسته‌ای، تحریم‌های ثانویه علیه ایران بازگشته و سایر شرکای برجام توان مقابله با اقدامات ایالات متحده را ندارند و به تعبیر کارشناسان اکنون برجام در حال آخرین نفس‌های خود به سر می‌برد، آیا این سخنان ظریف از منطق درستی پیروی می‌کند؟
در تحلیل میدانی از برخی کارشناسان این حوزه، اکثر قریب به اتفاق آنها تاکید می‌کنند، هر چند با تجربه اکنون می‌توان روند مذاکرات و یا برخی از فاکتورها را اضافه یا کم کرد، اما در کلیت ماجرا، برجام برای ایران فارغ از هر شرایطی که اکنون نسبت به آن وجود دارد، امری استراتژیک و به تعبیر دیگر ضروری است. برای بررسی این موضوع چند سطح تحلیل را باید مورد توجه قرار داد.
فضای آن روز کشور
نخست، لازم است که شرایط مذاکرات هسته‌ای و نیز وضعیت آن زمان ایران مورد بررسی قرار بگیرد. در آن زمان ایران تحت شدیدترین تحریم‌ها و شش قعطنامه لازم‌الاجرای شورای امنیت سازمان ملل بود. همچنین پرونده هسته‌ای ایران به یکی از پیچیده‌ترین معماهای روابط بین‌الملل تبدیل شده بود و کشور طبق همین قطعنامه‌ها ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار داشت. از سوی دیگر زمانی ایران با 5 قدرت جهانی به پای میز مذاکره نشست که به صورت بی‌سابقه‌ای، اجماع جهانی علیه آن وجود داشت. در نتیجه زمانی که با نظر به فرآیند برجام، برآیند آن مورد بررسی قرار بگیرد، معلوم میشود که در یک محیط نابرابر، سرانجام توافقی حاصل شد که بلافاصله نتایج آن در روابط خارجی ایران که به محاق رفته بود، پدیدار شد. نمونه ساده و واضح این امر، مسابقه آمد و شدی بود که پس از برجام میان مقامات خارجی برای سفر به ایران شکل گرفت؛ موضوعی که تا یک سال پیش از آن، به واسطه بلندتر شدن هر روزه دیوار سخت ایران‌هراسی، برای خوشبین‌ترین افراد نیز قابل پیش‌بینی نبود.
مذاکره یا مناظره
دوم، اینکه لازم است بدانیم توافق هسته‌ای در چه چارچوب یا قالبی برگزار و به نتیجه رسید؟ آیا صحبت از مناظرات هسته‌ای بود یا مذاکرات هسته‌ای؟ به تبع زمانی که بحث مذاکره مطرح میشود، منظور گفتوگو، تعامل، چانه‌زنی و بده و بستانی است که طرفین مذاکره برای رسیدن به یک نقطه تعادل و سرانجام دستیابی به توافق با یکدیگر به اجماع می‌رسند. لذا طبق ماهیت مذاکره، هم ایران و هم سایر شرکای برجام با دادن امتیازاتی، دستاوردهایی را کسب کردند. در واقع بازی برد- برد نتیجه این مذاکرات فشرده بود و اگر مخالفان بر روی امتیازات داده شده از سوی ایران به طرف مقابل انتقاد دارند، این انتقاد بیشتر در فضایی هیجانی و به دور از واقعیت‌های صحنه دیپلماسی و روابط بین‌الملل است.
هدف راهبردی برجام چه بود؟
سوم، هدف از مذاکرات هسته‌ای و رسیدن به توافقی به نام برجام چه بود؟ آنچه که از تمامی دستاوردهای برجام برای ایران هم اکنون حفظ شده و آنچه که به واسطه شانه خالی کردن طرف مقابل و نیز اهمال داخلی اکنون در اختیار ایران قرار ندارد، محصول هدف راهبردی توافق هسته‌ای است. این هدف راهبردی بر مبنای مسائل امنیتی به عنوان علت و دستاوردهای اقتصادی به عنوان معلول کلیت مذاکرات هسته‌ای است.
در اینجا لغو تمامی شش قعطنامه تحریمی و لازم‌الاجرای شورای امنیت با یک قطعنامه 2231 که محصول توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 بود، شاید یکی از منحصر به فردترین محورهای برجام به حساب بیاید.
در 9 مرداد 1385 با تصویب قطعنامه 1696، شورای امنیت سازمان ملل با ابراز نگرانی از برنامه هسته‌ای ایران، خواستار توقف غنی‌سازی اورانیوم شد. 5 ماه بعد، شورای امنیت در دوم دی ماه 1385 با صدور قطعنامه 1737، از کلیه کشورها خواست تا از صدور اقلام و تجهیزاتی که می‌تواند به فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی کمک کند جلوگیری کرده و تاکید کرد که تمام فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی و تحقیق و توسعه باید متوقف شود. در 4 فروردین 1386 در قطعنامه 1747 تاکید شد هیچ وام جدیدی به ایران داده نشود و صادرات و واردات کلیه سلاح‌های سنگین درمورد ایران ممنوع شد. در قطعنامه 1803 در تاریخ 13 اسفند 1386 علاوه بر تحریم‌های قبلی، حکم به بازرسی محموله‌های دریایی و هوایی ایران داده شد. اما مهم‌ترین قطعنامه، قطعنامه 1929 بود که در تاریخ 19 خرداد 1389 به تصویب رسید و ایران را رسماً در ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار داد. این قطعنامه که یکی از بدترین قطعنامه‌ها در طول تاریخ حیات شورای امنیت علیه یک کشور بود، علاوه بر ملزم کردن سایر کشورها برای مقابله با تهدید ایران و بلوکه کردن دارایی‌ها و جلوگیری از مبادلات مالی و تجاری، ممنوعیت‌های زیادی در زمینه‌های مختلف برای کشور رقم زد.
در چنین وضعیتی بود که پس از توافق برجام، علاوه بر لغو تمامی قعطنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل، ایران رسماً از ذیل فصل هفتم منشور خارج شد. همانطور که اشاره شد فصل هفتم منشور با معرفی یک کشور به عنوان تهدید صلح و امنیت بین‌المللی، از تمامی جامعه جهانی می‌خواهد که با تهدید کشور ذیل فصل هفتم مقابله کنند. اهمیت این دستاورد زمانی بیش از قبل مورد توجه قرار می‌گیرد که بدانیم، ایران تنها کشوری بود که بدون جنگ از ذیل این بند خارج شد و پیش از آن تمامی کشورهایی که تحت فصل هفتم منشور بودند (مانند عراق، یوگسلاوی سابق و ...) با حمله نظامی همه جانبه از سوی ائتلاف بین‌المللی مواجه شده‌اند.
بسته شدن پرونده PMD
چهارم، به موازات همین امر، در آذر ماه سال 1394 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای همیشه پرونده PMD را مختومه اعلام کرد. PMD یا ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران یکی از اهرم‌های مهم فشار در طول مذاکرات هسته‌ای در وین و نیز مذاکرات ماقبل آن بود. طبق این پرونده ایران باید نسبت به فعالیت‌های پیشین هسته‌ای خود مبادرت به شفاف‌سازی کرده و ثابت می‌کرد که هیچ‌گاه به دنبال ساختن بمب اتمی نبوده است. بسته شدن این پرونده سبب شد تا تمامی موارد و ادعاهایی که پیش از سال 1394 نسبت به برنامه هسته‌ای ایران وجود داشت و متعاقب آن فشارها و قطعنامه‌های متعدد به جریان افتاده بود، برای همیشه به بوته فراموشی سپرده شود و ملاک فعالیت‌های هسته‌ای ایران گزارش‌های آژانس باشد. امری که در طول چهار سال گذشته و با توجه به شرایط ملتهب یک سال اخیر، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیش از 14 بار طی گزارش‌های خود، پایندی ایران به برجام را مورد تاکید قرار داده است.
کسب حق غنی‌سازی
پنجم، اینکه همواره در خلال مذاکرات هسته‌ای از سال 1382 تا 1394، طی نزدیک به 12 سال، طرف‌های غربی تاکید کردند که فعالیت‌های اتمی و حق غنی‌سازی ایران باید به طور کامل متوقف شود. حتی اوباما رئیس جمهوری سابق ایالات متحده در یکی از سخنرانی‌های خود اعلام کرد که اگر قادر بود، تمامی پیچ و مهره‌های صنعت هسته‌ای ایران را باز می‌کرد. در چنین شرایطی با حصول توافق هسته‌ای ایران حق غنی‌سازی، فعالیت صلح‌آمیز اتمی و حتی مشارکت در پروژه‌هایی مشترکی همچون بازطراحی راکتور اراک و ایتر را نیز به دست آورد. در همین راستا ایران توانست فعالیت 5060 سانتریفیوژ 1 IR را در 30 زنجیره سایت نطنز به دست آورده و پس از ده سال هم می‌تواند زیرساخت‌های لازم برای نصب ماشین‌های 8 IR را به همراه تحقیق و توسعه کسب کند.
شکست دیوار ایران‌هراسی
ششمین موضوع مهم در برجام، شکست دیوار سخت ایران‌هراسی بود. جایی که کشور با یک اجماع بی‌سابقه بین‌المللی مواجه و برای مدت بیش از سی سال از تمامی ساختارهای مهم تصمیم‌گیری در منطقه خاورمیانه کنار گذاشته شده بود. در‌واقع در بین‌المللی‌ترین منطقه جهان یعنی خاورمیانه، تلاشی سیستماتیک برای انزوا و نیز امنیتی جلوه دادن پرونده ایران در نظام جهانی وجود داشت که برجام توانست این موضوع را مهار کرده و حتی برای نخستین بار ایران به طور رسمی به دو نشست وین برای حل و فصل موضوع سوریه دعوت شود.
به گفته تحلیلگران، برجام در آن فضا، ظرفیت استراتژیک مغفول واقع شده ایران را آزاد کرد. اینکه پس از این ماجرا روابط با کشورهای همسایه به گونه‌ای دیگر رقم خورد و از فضای به وجود آمده برای تنش‌زدایی و همکاری استفاده نشد، خود موضوعی جداگانه برای بررسی است.
برای درک بهتر این فضا می‌توان به سفر سعود الفیصل به وین و ملاقاتش با جان کری در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای توجه کرد. زمانی که در تیرماه سال 1394 اغلب رسانه‌ها از قریب‌الوقوع بودن اعلام توافق گزارش می‌دادند به ناگهان سعود الفیصل عازم وین شد و پس از گفتوگو با جان کری وزیر خارجه سابق آمریکا، اعلام توافق هسته‌ای چند روز به تعویق افتاد. چند ماه پس از این ماجرا و زمانی که برجام به صورت رسمی کار خود را آغاز کرده بود، از سید محمد حسینی سفیر اسبق ایران در عربستان طی نشستی در خانه اندیشمندان علوم انسانی، ماجرای این سفر را جویا شدیم. وی گفت گویا سعود الفیصل در دیدارش با جان کری، التماس کرده بود که توافق را یک سال به تاخیر بیندازند تا از این رهگذر، تمامی ظرفیت‌های ایران تخلیه شده و حتی به فروپاشی برسد. در چنین شرایطی بود که با موانع داخلی و خارجی، برجام توانست این ظرفیت استراتژیک را آزاد کرده و فصل نوینی از روابط خارجی در ایران را به منصه ظهور برساند.
فضای تنفس دو ساله
هفتم، اینکه هر چند با خروج آمریکا از برجام و قفل شدن مراودات تجاری و مالی ایران، آنطور که باید ایران نتوانست از منافع اقتصادی برجام بهره ببرد، اما شاید یکی از مهم‌ترین اشتباهات دولت درمورد توافق هسته‌ای، مانورهای زیاد بر روی گشایش‌های اقتصادی بود. این امر با کم‌رنگ ساختن دستاوردهای امنیتی و سیاسی برجام که مهم‌ترین هدف کلید خوردن مذاکرات بود، خود به پاشنه‌آشیلی برای هجوم به کلیت ساختار توافق هسته‌ای تبدیل شد. هر چند که در این مورد هم با برداشته شدن تحریم‌های نفتی، بازگشت بخشی از پول‌های بلوکه شده و نیز خرید هواپیما و برخی قراردادهای اقتصادی، دست‌‌کم به مدت دو سال فضای تنفسی برای کشور از منظر تجاری و اقتصادی به وجود آمد.
نقطه عطف روابط خارجی
هشتم، با مد نظر گرفتن تمامی این موارد، هر چند برجام اکنون به گفته برخی از مقامات و کارشناسان در کما و شرایط اضطراری به سر می‌برد، اما فرآیند آن تجربه‌ای بود تا نشان دهد دیوارهای سخت مرزی تنها بر روی نقشه‌ها خودنمایی می‌کنند و برای مستقل بودن نمی‌توان محصور مرزها ماند و باید وارد گود شد. برجام ما را حداقل برای مدتی وارد این گود جهانی کرد. از سوی دیگر توافق هسته‌ای برای ایران و جهان پنجره دیپلماسی را باز نگه داشت و این نوید را داد که وارد شدن بازی برد- برد از اقتصاد به سیاست، استراتژی دوران نوینی را برای ایران برای تعامل با جامعه جهانی رقم زده است. لذا با تمامی موارد ذکر شده و تمامی موانع، معایب و نقایصی که نه در برجام بلکه در تمامی توافق‌های دوجانبه و چند جانبه وجود دارد، به گفته کارشناسان بازگشت دوباره و دوباره به برجام حتی با توجه به شرایط کنونی حداقل در کوتاه‌مدت و شاید میان‌مدت برای ایران قابل توجیه و قبول باشد.
سایر اخبار این روزنامه
به دنبال حکم دیوان عدالت اداری برای یک زن، سخنان دوگانه‌ای از مجاز بودن استفاده از موتور شنیده میشود
جلال خوش‌چهره
تردید در متحدان واشنگتن
«ابتکار» از نتایج و پیامدهای اعلام روزانه قیمت‌ها گزارش می‌دهد
تنظیم بازار با سامانه پیامکی؟!
محمدجواد ظریف اعلام کرد اگر ده سال هم به عقب برگردم باز هم توافق هسته‌ای را امضاء می‌کنم
غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی:
شرایط احمدی‌نژاد برای ائتلاف با اصولگرایان سنگین است
وزیر صمت مطرح کرد:
حمایت ویژه از سرمایه‌گذاران خارجی
سخنگوی سازمان انرژی اتمی:
در‌صورت جدیت اروپا شاید نیازی به گام سوم نباشد
وزیر خارجه: بگذارید کارم را انجام دهم
تحریم خارجی، حمله داخلی
اسماعیل آذر در گفتوگو با «ابتکار» از دلایل علاقه ناشران به چاپ کتاب‌های سلبریتی‌ها می‌گوید
معاونت حقوقی رئیس‌جمهوری:
دولت موافق حضور زنان در ورزشگاه است
سردار فدوی:
آمریکایی‌ها در رویارویی با سپاه در خلیج فارس مغلوب محض بوده‌اند
رئیس قوه قضاییه:
رفتار نابخردانه مقابله با سیاست جبران
