روزنامه فرهیختگان
1398/04/18
پیشنهادهایی برای گام سوم
گام دوم ایران بنابر وعده‌های قبلی برداشته شد، هرچند احتمالا تحت‌تاثیر تلاش‌های مکرون برای میانجیگری و آغاز مذاکرات 9 روزه، با قوت کمتری همراه بود و تنها به عبور یکی دو درصدی از مرز 67/3 درصد غنی‌سازی اورانیوم اکتفا شد، با وجود این ممکن است در روزهای آینده و در فرصت 50 و چندروزه‌ای که تا گام سوم باقی‌مانده، این رقم افزایش یابد. در عین حالی که همین اقدام ایران از سوی برخی رسانه‌های داخلی آهسته و میلیمتری هم نامیده شد، اما واکنش‌های زیادی را میان مسئولان و فعالان سیاسی و رسانه‌های طرف های برجام داشت و نشان داد آنها نگران اقدامات آتی ایران هستند و در مقابل کوچک‌ترین گام‌ها نیز واکنش نشان می‌دهند. این نگرانی هم از میان بیانیه‌ها و اظهارنظرهای مقامات اروپایی و آمریکایی قابل برداشت است، هم از مجموعه اقداماتی که این روزها انجام می‌دهند یا اخباری که از اقدامات آتی آنها به گوش می‌رسد. عبارت «شطرنج محتاطانه» شاید بهترین توصیف برای چنین فضایی باشد، جایی که ایران از یک‌طرف و از طرف مقابل سه کشور اروپایی به‌اضافه آمریکا، هرکدام با احتیاط گام بعدی را برداشته و منتظر واکنش رقیب می‌مانند. در این شرایط هرچند ایران تکلیف خود را روشن کرده و از قبل گفته چه بنایی دارد، اما به هر حال در تغییر را نیز روی خود نبسته است؛ برای مثال در واکنش به تلاش افزایش‌یافته چین و انگلیس درخصوص طراحی رآکتور اراک، اقدام درباره این مساله را از دستورکار مرحله دوم کاهش تعهدات خود حذف می‌کند یا با اینکه خیلی‌ها پیش‌بینی می‌کردند ایران در گام دوم اعلام کند که برای غنی‌سازی 20 درصد تصمیمات راهبردی گرفته است، مسئولان دولت دوازدهم صرفا به غنی‌سازی پنج درصد اکتفا کردند و تلویحا گفتند بنا ندارند فعلا فرآیند تولید اورانیوم 20 درصد غنی‌شده را عملیاتی کنند.گام سوم چه خواهد بود؟ چه معنایی دارد؟ کارشناسان درباره این دو گام توضیح می‌دهند ایران صرفا تلاش کرده در چارچوب برجام چند بند مهم را به میزان اندکی خدشه‌دار کند و به قول مسئولان دولت دوازدهم، «فعلا ذیل بندهای 26 و 36 اقداماتی برگشت‌پذیر را انجام دهد» اما به دلایل متعدد مانند ذات برجام و شرایطی که آمریکا و اروپا پدید آورده‌اند، به احتمال فراوان برای گام سوم مجبور است تصمیماتی اتخاذ کند که نقض فاحش برجام یا عبور کامل از آن توصیف شود و به‌عبارتی، اگر گام‌های اول و دوم خدشه آنچنانی به حیات برجام نبوده، لاجرم گام سوم یا چهارم می‌تواند بقای آن را به‌شدت تهدید کند. پیش‌بینی‌ها برای گام سوم چند گزاره مهم را شامل می‌شوند که هرکدام می‌توانند منهدم‌کننده بخش مهمی از برجام باشد؛ آغاز فعالیت غنی‌سازی در فوردو، تولید سوخت 20 درصد، 40 درصد یا 60 درصد، کاهش همکاری‌ها با آژانس و خروج از پروتکل الحاقی و حتی آغاز بازسازی رآکتور بومی اراک همگی مواردی هستند که برای بقای برجام سم مهلک به حساب می‌آیند و ایران بعد از گام دوم مجبور خواهد بود به سمت یکی از آنها حرکت کند که البته برخی مقامات نیز در اظهارات خود نشانه‌هایی از این حرکت را نیز بیان کرده‌اند. از این‌رو اگر ایران وارد گام سوم شود به احتمال فراوان فضا دگرگون شده و احتمال بازگشت‌پذیری هم کمتر خواهد شد، لذا به‌نظر می‌رسد اروپایی‌ها تنها همین 60 روز مربوط به گام دوم که البته یکی، دو روز از آن نیز گذشته فرصت دارند تا برجام را زنده نگه‌دارند.
برجام زنده می ماند؟ حیات و بقای برجام از روز شصتم گام دوم، به‌طور صددرصدی در دست طرف اروپایی است، به این معنا که اگر آنها بخواهند و اراده داشته باشند برجام می‌ماند و اگر مانند یک‌سال گذشته رفتار کنند به‌طور حتم در آینده‌ای نه‌چندان دور دیگر برجامی نخواهد بود. واکنش‌های اروپایی‌ها با توجه به همین مساله در چند دسته قابل جمع‌بندی است. 1 اتمام برجام ضعیف‌ترین گزینه حرکت به این سمت است، حداقل در 58 روز آتی. اروپایی‌ها اگر مایل به بقای برجام نباشند که واکنش‌هایشان عکس این مساله را نشان می‌دهد، در دو ماه آینده از همکاری با ایران چشمپوشی می‌کنند و هر زمان که بتوانند از فرآیند اسنب‌بک یا اقدامی فرابرجامی برای فشار به ایران استفاده خواهند کرد. شکست دسته‌جمعی توصیف اروپایی‌ها برای این گزاره است. 2 بقای برجام بدون هزینه برای اروپا محتمل‌ترین پیش‌بینی برای اقدامات اروپا در دو ماه آینده همین مساله است، آنها احتمالا تلاش می‌کنند بدون برداشتن گامی موثر، صرفا با تهدید یا فریب‌کاری کنند که ایران از ادامه مسیر خود صرف‌نظر کند. اگر راه تهدید را انتخاب کنند اقداماتی مانند توقیف نفتکش گریس-1 از سوی انگلیس را توسعه خواهند داد و حتی ممکن است در شورای امنیت یا شورای حکام جلساتی البته بدون مصوبه خاص و اثرگذار برگزار کنند؛ اما اگر مسیر فریب را در نظر داشته باشند احتمالا همین ایده میانجیگری را دنبال می‌کنند و مکرون یا کسان دیگری را واسطه کرده تا در مقابل اقدامات حداقلی که هزینه زیادی برای اروپا نداشته باشد وقت ایران را تلف‌کنند و دوباره برای مذاکره و توافق آن را راضی کنند. چنانکه قبلا هم گفتیم، اقداماتی چون بازگشت به نقطه اولیه در برجام و تعلیق تحریم‌های آمریکا بعد از 18 اردیبهشت گذشته، وعده تعلیق یا به‌عبارت دقیق‌تر، توقف موقت اجرای برخی تحریم‌های آمریکا، وعده رفع تحریم نفت و بانک یا هر دو، وعده ایجاد معافیت چندماهه برای هشت کشور اصلی خریدار نفت ایران یا راه‌اندازی پرقوت‌تر اینستکس ازجمله این پیشنهادهای فریب هستند؛ پیشنهادهایی که اگر ایران قبول کند اولا باید همین راهی را که در دو ماه گذشته آمده به عقب برگردد و ثانیا باید وارد میز مذاکره‌ای شود که احتمالا در آن موضوع موشکی و منطقه‌ای علاوه‌بر مساله هسته‌ای هم حضور دارند. 3 بقای برجام با انعطاف اروپا این گزاره بینابینی است، یعنی نه قطعی اجرا میشود و نه قطعا کنار گذاشته خواهد شد؛ به عبارت دقیق‌تر، اروپایی‌ها تحت برخی شرایط ممکن است وارد این فاز شده و اقدام کنند. اگر شرایط به شکلی رقم بخورد که ایران نشان دهد و اثبات کند که توانسته از گردنه تحریم عبور کرده و به‌تدریج به سمت ثبات و توسعه اقتصادی درون‌زا با همکاری‌های استراتژیک خارجی نزدیک شود و از طرفی توانمندی‌هایی مانند دفاع منطقه‌ای و روابط راهبردی خود را با کشورهای همسایه و منطقه تا مرزهای غربی سوریه تثبیت و تقویت کند، آنگاه دست برتر را خواهد داشت و دیگر اروپایی‌ها نمی‌توانند از موضع قبلی با ایران تعامل کنند. رفتن این مسیر البته با توجه به دولت مستقر در ایران تا 1400 احتمالا قدری سخت خواهد بود، لذا دل بستن به نتایج آن نیز... . تنها اقدامی که می‌تواند در این دسته جای گیرد و شاید تنها مسیر بازگشت عزتمندانه ایران به میز مذاکره باشد، همان حرفی است که گفته شده حسن روحانی در مذاکره تلفنی با امانوئل مکرون به آن اشاره کرده است و آن چیزی نیست جز برداشتن همه تحریم‌های ایران و سپس نشستن پشت میز مذاکره با 1+5.
