روزنامه ابتکار
1398/03/20
علیرضا صدقی فهمِ فعل دینی
اگر نه همه دین، اخلاق و شاخص‌های دینی است، دستکم بخش اعظمی از دین را آموزه‌ها و انگاره‌های اخلاقی شکل می‌دهند. این ویژگی را حتی در بسیاری از آیین‌های خداناباور هم می‌توان مشاهده کرد. لیکن شکل، ماهیت و چیستی مفهوم «اخلاق» در ادیان حنیف بازتاب‌ها و بازتعریف‌های متعدد، متکثر و گاه متعارضی به خود گرفته است.این گوناگونی و تنوع در تعریف و بازتاب را می‌توان در مواجهه میان «امر اخلاقی» و «امر شرعی» یا «موضوع فقهی» تعریف و تبیین کرد. جایی که قشر و پوسته این دو مفهوم، به تعارض و تقابلی فرمالیستی می‌رسند. هنگامه‌ای که «مومنان» ـ در ظاهر ـ ناگزیر به انتخاب میان «امر اخلاقی» و «امر شرعی» می‌شوند.
از آن‌جا که این هر دو معنی در ارتباط و تعامل انسان با «مسئله بیرونی» تعریف میشود، پیش از هر موضوعی باید به خاستگاه و جایگاه هر یک از این دو در «نهاد دین» پرداخت. برای بررسی روشمند جایگاه دو مفهوم «امر اخلاقی» و «امر شرعی» باید از حجم و اهمیت هر کدام در «متن مقدس» سخن گفت.
قرآن کریم بهعنوان میثاق اصلی دین مبین اسلام و یکی از اصلی‌ترین ارکان استنباط احکام فقهی و شرعی در مذاهب مختلف اسلام، گزاره‌های متعدد و بسیار مهمی در حوزه‌های اخلاقی را در خود جای داده است.
قرآن تا آن‌جا پیش رفته است که به عیبجویان و مسخره‌کنندگان انذار می‌دهد. «ویل لکل همزه لمزه»؛ یا در جای دیگر از بدگمانی به یکدیگر به بدی یاد می‌کند. «اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم» از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است.
مجموعه این آیات و آیات فراوان دیگری که یا حامل و حاوی توصیه‌های اخلاقی هستند و یا «مومنین» و «مسلمین» را از رذایل اخلاقی ـ چه در صحنه اجتماعی و چه در ساحت فردی و شخصی ـ برحذر می‌دارد، نشان از اهمیت «امر اخلاقی» در متن مقدس ما مسلمانان دارد.
افزون بر آیات، در روایات نیز توصیه‌های اکید اخلاقی موردتوجه واقع شده است. از پیامبر اسلام نقل شده که فرموده‌اند: «انَّما بُعِثتُ لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق»؛ همانا من مبعوث شدم فقط برای این که مکارم اخلاقی را کامل کنم. این حدیث که از نظر علما شیعه و سنی مورد تایید قرار گرفته است، حکایت از اهمیت اخلاق حتی در مسئله مهمی مانند بعثت پیامبر خاتم دارد.
از دیگر سو، یکی از اصلی‌ترین مسائل و موضوعاتی که «انسان مومن» با آن روبه‌رو است، مسئله «امر شرعی» است. امری که در حوزه «شریعت دین» تعریف شده و بخش قابل توجهی از «نماد»ها و «نمود»های دینداری را شامل میشود. تمامی فروع دین، بهویژه آن‌ها که در حوزه فرایض تعریف می‌شوند و شکل «وجوب» به خود می‌گیرند، در بستر «امر شرعی» قابل تامل و بررسی هستند.
به این معنی و با توجه به اهمیت «امر شرعی» در نزد دینداران و مومنان، نمی‌توان و نباید انتظار داشت که در جامعه‌ای مسمی به دین اسلام، بی‌توجهی به «امر شرعی» صورت گیرد. اما نکته حائز اهمیت و حساس در این مورد، بررسی دلایل و بن‌مایه فرایض است. تردیدی نیست که وجه اصلی دینداری را باید در «عبودیت» در برابر پروردگار و خالق دانست. لیکن همین خالق در ناب‌ترین و اصیل‌ترین متن دینی، بارها و بارها بر مسئله اخلاق تاکید داشته است. اخلاقی که خاصه در حوزه اجتماعی، توصیه‌هایی جدی را به خود اختصاص داده است.
در این میان باید توجه شود که «امور شرعی» وجه بازدارندگی بسیار موثر و مهمی نزد دینداران و مومنان دارند. وجهی که بیش از هر موضوع دیگری بر مسئله اخلاقی بودن تاکید دارد. البته این به معنای بی‌توجهی به منظر عبودیت در عبادات یا تقلیل مفاهیم دینی به انگاره‌های صرفا اخلاقی نیست؛ اما نباید از این نکته غافل شد که مسئله اخلاقی از جمله مسائل بسیار مهم در عرصه و صحنه دینداری تلقی میشود.
با این اوصاف و از آن‌جا که «امر اخلاقی» امری عقلانی محسوب میشود و یکی از قواعد فقهی دلالت بر عقلانی بودن تمام احکام فقهی دارد (کُلُّ ما حَکَمَ بِهِ الْعَقْلُ حَکَمَ بِهِ الشَّرْع)، لذا به نظر می‌رسد هیچ تعارض و مواجهه‌ای میان «امر اخلاقی» و «امر شرعی» وجود ندارد. پس این مشکل را باید در فهم نادرست و ناصواب از فعل دینی جستجو کرد. یعنی نمی‌توان و نباید به بهانه «امر شرعی» از چارچوب‌های «اخلاقی» عبور کرد.
با این تعاریف، چنین نتیجه گرفته میشود که دینداران حقیقی و اصیل هرگز در پی «بی‌آبرو کردن»، «تهمت زدن و افترا بستن»، «بی‌حیثیت ساختن» و «خشنودی از گناه دیگران» نیستند. موضوعاتی که متاسفانه این روزها بسیار در جامعه دینداران مشاهده میشود. لذا به نظر می‌رسد جامعه دینی ایران باید در پی درانداختن طرحی تازه و نوعی «بازاندیشی دینی» باشد.
سایر اخبار این روزنامه
پیام ظریف یک روز قبل از سفر وزیر خارجه آلمان به تهران
وظیفه اروپا عادی‌سازی روابط اقتصادی با ایران است
علیرضا صدقی
فهمِ فعل دینی
«ابتکار» از تشدید مجازات اسیدپاشی در حمایت از قربانیان گزارش می‌دهد
اعدام در انتظار اسیدپاش‌ها!
فعالان سیاسی در گفت‌وگو با «ابتکار»: پارلمان اصلاحات همچنان در حال بررسی است
جبهه جدید اصلاح‌طلبان در انتخابات؟!
چرا باید در حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر آرشیو تهیه کرد؟
فرهنگی برای آینده
چه چالش‌هایی مانع از احیای حیات شبانه پایتخت میشود؟
چراغ‌های خاموش زندگی شبانه شهرها
پایان خوش در توکیو با چاشنی جوانگرایی
سامورایی‌های ژاپن هم تسلیم والیبال ایران شدند
«ابتکار» دلایل و پیامدهای سفر نخست وزیر ژاپن به ایران را بررسی می‌کند
ماموریت دشوار شینزو آبه در تهران
به مناسبت عید سعید فطر انجام شد
موافقت رهبر انقلاب با عفو و تخفیف مجازات تعدادی از محکومان
سخنگوی قوه قضائیه:
برای پرونده نجفی فعلا وقت رسیدگی تعیین نشده است
جهان صلح و فارغ از خشونت
اعضای هیئترئیسه کمیسیون‌های قضایی، اقتصادی و شوراهای مجلس مشخص شدند
ابقای روسای کمیسیون‌ها
هایکو ماس نماینده اروپای بیتاثیر
