سعادت و شقاوت

مراتب عبادت (12)
سعادت و شقاوت
 
در بخش قبل به مناسبت، بحث را به نیت مومن کشاندیم و اندکی درباره آن سخن گفتیم. امروز نیز این بحث را از زاویه دیگر پی می‌گیریم: خدای سبحان در آیه شریفه ۸۴ سوره اسرا می‌فرمایند: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ» (بگو هر كس بر حسب ساختار [روانى و بدنى] خود عمل مى‌‏كند.)مطابق ظاهر آیه عمل انسان تابعی از شاکله او، به‌معنای خوی و خصلت و طینت اوست. در حقیقت این خصلت‌های ما هستند که ما را شکل می‌دهند و این شاکله ماست که ما را به‌سوی انجام عمل می‌راند. به عبارت دیگر رفتار ما تابع شخصیت ماست، باتوجه به این نکته می‌توان گفت که اگر آدمی می‌خواهد رفتار خوب داشته باشد باید سعی کند شخصیت خویش را بسازد چراکه رفتار خوب جز از طینت پاک سر نمی‌زند. پس اگر در شخصیت کسی، «صفات پایدار اخلاقی» که آنها را «ملکه» می‌گویند، پدید آمد، رفتارش هم خوب و پسندیده می شود و اگر خدای ناکرده، «شاکله انسان» منزلگاه «ملکه‌های ضد اخلاقی» شد، عملکردش هم سراسر فساد خواهد بود. حضرت امام در چهل حدیث به همین نکته اشاره می‌کند و می‌فرمایند: «شاکله اولیه نفس، ملکات اخلاقی است و نیت‌های ما شاکله ثانوی نفس است و اعمال تابع آنها می‌باشد» و اضافه می‌کنند: «و از اینجا ظاهر شود که طریق تخلیص اعمال [و خلاص‌شدنِ] از جمیع مراتب شرک و ریا و غیر آن، منحصر به اصلاح نفس و ملکات آن است، که آن سرچشمه تمام اصلاحات و منشأ جمیع مدارج و کمالات است. چنانچه اگر انسان حبّ دنیا را به ریاضات علمی و عملی از قلب خارج کند، غایت مقصد او دنیا نخواهد بود، و اعمال او از شرک اعظم، که جلب انظار [و توجهات] اهل دنیا و حصول موقعیت در نظر آنهاست، خالص شود و جلوت و خلوت و سرّ و علن او مساوی شود و اگر با ریاضات نفسانیه بتواند حبّ نفس را از دل بیرون کند، به هر مقداری که دل از خودخواهی خالی شد، «خداخواه» شود و اعمال او از شرک خفی نیز خالص شود و مادامی که حب نفس در دل است و انسان در بیت مظلم [و تاریک] نفس است، مسافر إلی‌الله نیست، بلکه از مخلّدین إلی‌الارض است. و اوّل قدم سفر إلی‌الله ‏‏‎‎‏ترک حبّ نفس است و قدم بر انانیت و فرق خود گذاشتن است. میزان در سفر همین است.» 1


ادامه صفحه 11