روزنامه جهان صنعت
1397/08/15
پیش نیاز‌های یک اقتصاد دانش‌بنیان از منظر شاخص‌های جهانی
پیش نیاز‌های یک اقتصاد دانش‌بنیان از منظر شاخص‌های جهانیحمید مطهری*
«کامیابی ملت‌ها ساخته میشود، به ارث نمی‌رسد.» این جمله شاید کانونی‌ترین نتیجه‌ای باشد که مایکل پورتر استاد استراتژی دانشگاه هاروارد پس از یک تحقیق وسیع در اقتصاد ملت‌ها به آن دست یافت. چهار سال تمرکز تحقیقاتی روی 10 کشور توسعه‌یافته یا در حال توسعه، به کمک ده‌ها محقق خبره و مطالعه روند اقتصادی آنها در یک بازه 14 ساله و زیر نظر گرفتن بیش از 100 صنعت یا گروه صنعتی بزرگ در این کشورها، پورتر را به مدلی رساند که امروز از آن به مدل الماس یاد میشود. وی در این مدل تلاش می‌کند ضمن تعیین عوامل موثر در توفیق اقتصادی، نقش صحیحی را برای دولت‌ها تعریف کند.
پورتر در مورد نقش دولت‌ها نگاه متفاوتی دارد. نه بازار کاملا آزاد و نه دخالت‌های مستقیم دولتی، او جایی در میانه این دو استراتژی می‌ایستد و معتقد است نقش دولت‌ها جزیی بوده و باید معطوف به تسهیل‌کنندگی و ترغیب‌کنندگی باشد. در نگاه او مهم‌ترین وظیفه دولت ایجاد بستر‌هایی است که کسب‌وکارها بتوانند در آن به توان رقابتی دست پیدا کنند. وی همچنین هشدار می‌دهد که ایجاد بسترهای لازم فرآیندی بسیار زمانبر است؛ چیزی که با منطق کوتاه‌مدت شرایط سیاسی جور درنمی‌آید. در حالی که یک دهه در عالم سیاست زمان زیادی به حساب می‌آید برای بلوغ و رقابت‌پذیری یک صنعت زمان زیادی نیست. از همین‌رو است که سیاستمدارانی که هر چهار سال در معرض تغییرند، به روش‌های زودبازده گرایش پیدا می‌کنند. از سوی دیگر روند چرخش جهانی از اقتصاد تولیدمحور به اقتصاد دانش‌محور لاجرم به تفاوت نگرش به نیروهای کار نیز منتج شده است تا جایی که آنچه دیروز «نیروی کار» نامیده می‌شد، امروز «سرمایه‌های انسانی» خوانده میشود. نه شرایط جغرافیایی، نه‌توان مالی و نه حتی منابع طبیعی کشورها، آنچه در اقتصاد امروز محوریت پیدا کرده سرمایه‌های انسانی است. آنچنان که پژوهش‌ها در روند توفیق کشورهایی مانند ایرلند نشان می‌دهد، شناخت واقعیت‌های موجود، حتی اگر بر وفق مراد نباشد و استوار کردن سیاست‌های کلان بر نقاط قوت کشورها و نیز تنظیم سیاست‌هایی در جهت کاهش ضعف‌ها، یک قدم اساسی در سیاستگذاری‌های کلان و اجرایی است.
از این جهت یافتن شاخص‌هایی که شرایط موجود را نشان دهد یک گام ضروری برای شروع هر برنامه راهبردی است.
از سال 92 «دانش‌بنیان» شدن اقتصاد ایران به عنوان یک راهبرد کلان ملی در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مطرح شده است. از آنجا که اقتصادهای دانش‌محور بر توان و مهارت سرمایه‌های انسانی متکی است، شناخت دقیق مختصات کیفی سرمایه‌های انسانی کشور، پیش‌نیاز تصمیم‌سازی‌های آینده است. تصویری که عموما از زبان سیاستمداران منعکس میشود وجود یک نیروی انسانی جوان، تحصیلکرده و توانمند است، اما این تصویر تا چه حد بر واقعیت‌های موجود منطبق است؟ در ادامه با مرور چندین شاخص مهم بین‌المللی و مقایسه آن با چند کشور آسیایی و منطقه‌ای و ارائه نمایی کلی از شرایط ایران، می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که بسترهای کنونی تا چه میزان برای دانش‌بنیان شدن آماده است؟
شاخص توسعه انسانی و آموزشی، سازمان ملل متحد
یک شاخص تحلیلی- آماری است جهت بررسی توسعه‌یافتگی در وجوه مختلف زندگی در کشورها که هر پنج سال یک‌بار توسط زیرشاخه برنامه توسعه‌ای سازمان ملل متحد ارائه میشود. برخی از مهم‌ترین عناوین مورد بحث شامل شرایط اقتصادی، سلامتی و طول عمر، حقوق اجتماعی و امنیت، شرایط آموزشی - تحصیلی و محیط‌زیست هستند.
در گزارش سال 2015 این سازمان، ضمن تاکید بر رابطه دو سویه کیفیت زندگی و کیفیت کار رتبه ایران در مجموع شاخص‌های توسعه 69 اعلام شده است. رتبه برخی دیگر از کشورهای آسیا و خاورمیانه از این قرار است:
کرهجنوبی 17، عربستان 39، ترکیه72 و قطر 32.
از طرفی اندازه‌گیری کمیت و کیفیت آموزشی بر مبنای زیرشاخص‌هایی همچون میزان سواد، سطح تحصیلات، بودجه و امکانات آموزشی برآورد میشود. مطابق گزارش سال 2013، ایران رتبه 75 را از لحاظ توسعه آموزشی دارد. بسیاری از کشورهای منطقه از این لحاظ به نسبت ایران شرایط بهتری دارند. رتبه این کشورها چنین است:ترکیه 69، عربستان 34، امارات 40.
شاخص کیفیت آموزش، موسسه TIMSS
این موسسه از سال 1959 میلادی، هر چهار سال یک‌بار با برگزاری آزمون میان دانش‌آموزان پایه‌های چهارم و هشتم، مهارت‌های آنان را در حوزه‌های ریاضیات، علوم و مهارت‌های شناختی، منطقی و... بررسی می‌کند. گزارشات این موسسه از اصلی‌ترین مراجع سازمان ملل و بانک جهانی برای اندازه‌گیری کیفیت آموزشی و تغییرات آن است.
گزارش این موسسه کشورها را به چهار سطح عالی، خوب، متوسط و ضعیف تقسیم می‌کند. مطابق آخرین گزارش این سازمان در سال 2011، نمرات دانش‌آموزان ایرانی در هر دو پایه چهارم و هشتم از میانگین نمرات پایین‌تر بوده است.
ریاضیات، پایه چهارم: ایران 431، ترکیه 469، کرهجنوبی 605
ریاضیات، پایه هشتم: ایران 415، ترکیه 452، کرهجنوبی613
علوم، پایه چهارم: ایران 453، ترکیه 463، کرهجنوبی 587
علوم: پایه هشتم: ایران 474، ترکیه 483، کرهجنوبی 560
شاخص سرمایه‌های انسانی، مجمع جهانی اقتصاد
اگر بنا به سنجش توانایی‌های منابع انسانی در رشد اقتصادی باشد، این شاخص مهم‌ترین شاخص موجود است. تمرکز این شاخص بر مهارت‌ها و دانش نیروی کار بوده و به تقسیم کردن جمعیت به پنج رده سنی (زیر 15 سال، 15 تا 24 سال، 25 تا 54 سال، 54 تا 65 و بالای 65 سال) شرایطی همچون سطوح تحصیلات، مهارت‌های غیرآکادمیک، آموزش ضمن خدمت، میزان مشارکت اقتصادی، ارتباط با دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاری روی تحقیقات، میزان پیچیدگی محصولات تولیدی و نیز تناسب فارغ‌التحصیلان رشته‌های آموزشی را سنجیده و گزارش می‌کند.
راهنمایی سرمایه‌گذاران و کارفرمایان برای تعیین سهولت دستیابی به نیروی کار ماهر و مطلوب در یک کشور و نیز ایجاد یک تصویر صحیح برای سیاستگذاران به منظور شناسایی نقاط ضعف نیروی کار، از اهداف این گزارش ذکر شده است.
آخرین گزارش سرمایه‌های انسانی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2016، با سنجش حدود 46 فاکتور، نشان می‌دهد ایران در رتبه 85 جهانی قرار دارد. جایگاه برخی دیگر از کشورها از قرار زیر است:
کرهجنوبی32، ترکیه 73، عربستان 87.
شاخص هزینه‌های تحقیقات و توسعه، بانک جهانی
این شاخص درصدی از بودجه یک کشور است که برای تحقیقات و توسعه هزینه میشود. این نسبت برای ایران در سال‌های 2008، 2009 و 2010 به ترتیب 7/0، 3/0، 3/0 درصد بوده است. این درحالی است که میانگین جهانی در سال 2012، 17/2 درصد و برای کشوری مانند کرهجنوبی 03/4 و آلمان 88/2 درصد بوده است.
شاخص‌های اقتصاد دانش‌بنیان، بانک جهانی
در واقع متشکل از پنج عنوان اصلی شامل شاخص عملکرد، مشوق‌های اقتصادی و رژیم نهادی، آموزش و منابع انسانی، نوآوری و ابداعات و زیرساخت‌های اطلاعاتی است. برای اندازه‌گیری میزان توفیق یک کشور در ایجاد اقتصاد دانش‌بنیان یا یافتن جایگاه فعلی آن این شاخص یکی از مهم‌ترین نشانگرهای جهانی است.
در حال حاضر ایران درمیان کشورهای جهان در جایگاه 94 ایستاده است. در این رده‌بندی رتبه ترکیه 69، عربستان 50 و کرهجنوبی 29 برآورد شده است.
از میان پنج عنوان اصلی ایران در بخش مشوق‌های اقتصادی و رژیم نهادی با شاخص 73/0 و نیز نوآوری و ابداعات 02/5، فاصله زیادی با تراز جهانی - به ترتیب 45/5 و 72/7- دارد.
شاخص مقالات منتشر شده
در دهه اخیر با رشد قابل توجه تعداد مقالات منتشر شده ISIتوجه به آن نیز در کشور زیاد شد و حتی گاهی از آن به «تولید علم» نیز تعبیر شده است. مطابق اعلام وبگاه SJRاز سال 2012 ایران به رتبه 19 جهانی در انتشار مقالات ISI دست یافت. همچنین ایران پس از ترکیه بزرگ‌ترین تولیدکننده این مقالات در منطقه شده بود. این روند در سال‌های اخیر تشدید شده به طوری که در سال 2013 با سه پله صعود و پشت سر گذاشتن ترکیه، ایران به بزرگ‌ترین منتشرکننده مقالات ISI در منطقه تبدیل شده و به جایگاه 16 جهانی صعود کرده است. اما پرسش اصلی این است که آیا حجم مقالات تولید شده مقیاس مناسبی برای سنجش شرایط علمی یک کشور است؟
شاخص‌های کیفی مانند H-indexنشان می‌دهد برخلاف کمیت، کیفیت مقالات ایرانی رشد چندانی نداشته و هنوز در جایگاه 42 جهانی قرار دارد. آمارهای اشاره‌شده در بخش قبل نیز نشان می‌دهد این مقالات برای اقتصاد سودی نداشته‌اند و برخی برآوردها معتقدند بسیاری از این مقالات بی‌استفاده بوده و بیشتر ناشی از ضوابط دستوری وزارت علوم است.
از آنجا که تکیه اصلی اقتصاد دانش‌محور بر سرمایه‌های انسانی است، مجموع شاخص‌های یادشده نشان می‌دهد تعین دانش‌محور شدن به عنوان یک استراتژی ملی به خصوص در حوزه نیروی انسانی، با واقعیات موجود همخوانی نداشته و در آینده نیز چشم انداز مبهمی دارد. برخلاف تصویری که سیاستمداران ارائه می‌کنند نیروی انسانی در ایران یک نقطه قوت یا مزیت رقابتی به حساب نمی‌آید و از همین جهت صرف بودجه‌های ملی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان باید به نیت تمرکز روی توسعه سرمایه‌های انسانی مورد بازنگری قرار گیرد و اصلاحات ساختاری در سیستم آموزشی کشور اجرایی شود؛ فرآیندی که به ثمر نشستن آن زمان زیادی طلب می‌کند، زمانی که به قول پورتر، ممکن است در حوصله تنگ عالم سیاست نباشد.
* کارشناس ارشد مدیریت کسب‌وکار
h.motahary@gmail.com
منابع:
1- عمادزاده، مصطفی؛ شهنازی، روح‌اله (1386). بررسی مبانی و شاخص‌های اقتصاد دانایی‌محور و جایگاه آن در کشورهای منتخب در مقایسه با ایران، پژوهش‌نامه اقتصادی، شماره (27)، ص143.
2- نجاتی، محمد حسین (1392). مزایایی برای چاپ مقالات ISI که منجر به عطش دانشگاهیان شده است، خبرگزاری تحلیلی خبرآنلاین، بازیابی شده مهر 1395 از
343403/ http://www. khabaronline. ir/detail
1. Educatio- Index 2013, Retrieved Sep 2016, from UNDP data base.
Website: http://hdr. undp. org/en/content/education-index
2. Huma- developmenrepor2015, Retrieved Sep 2016, from UNDP data base.
Website: http://report. hdr. undp. org
3. Knowledge Economy Index (World Bank), 2012. Retrieved Sep 2016, World Bank data base.
Website: https://knoema. com/WBKEI2013/knowledge-economy-index-world-bank-2012
4. Porter, M. (1990, MARCH–APRIL). The competitive advantage of nations. Harvard Business review (HBR), Retrieved Sep2016, from HBR data base.
Website: https://hbr. org/1990/03/the-competitive-advantage-of-nations
5. Research and developmenexpenditure (% of GDP), Retrieved Sep 2016, World Bank data base.
Website: http://data. worldbank. org/indicator/GB. XPD. RSDV. GD. ZS
6. SCImago Journa- & Country Rank (SJR), 2016. Retrieved July 21, 2015, from Scopus database.
Website:http://www. scimagojr. com
7. The huma- capita- repor2016, Retrieved Sep 2016, from World Economic Forum data base.
Website: https://www. weforum. org/reports/the-human-capital-report-2016
8. TIMSS 2011, Retrieved Sep 2016, from Nationa- Center for Educatio- Statistics(IES) data base.
Website: http://timssandpirls. bc. edu/isc/publications. html
سایر اخبار این روزنامه
کلیات سازوکار ویژه مالی اروپا به‌زودی مشخص میشود
جزئیات دور دوم تحریم‌های آمریکا
امضای تفاهمنامه‌های نمایشی برای توسعه بافت فرسوده
افزایش مهلت تسویه خریداران نفت در بورس
گزارش بلومبرگ از افزایش صادرات نفت ایران در آستانه تحریم
روز سرنوشت‌ساز
جنگ روانی ایالات متحده برنده ندارد
تداوم تاثیر تحریم‌های آمریکا بر صنعت گردشگری
اساسنامه جدید دانشگاه آزاد!
بانک ها به بحران دامن می زنند
خطر نابودی صنعت طلای ایران را تهدید می‌کند
بررسی دلایل خشونت‌ورزی تهرانی‌ها
وزیر امور خارجه در گفت‌و گو با روزنامه یو‌اس تودی:
پیش نیاز‌های یک اقتصاد دانش‌بنیان از منظر شاخص‌های جهانی
از تئوری آبگوشت تا بمباران لیبرالیسم!
نیویورک‌تایمز مطرح کرد
تک‌نرخی شدن ارز در این شرایط
