روزنامه قانون
1397/08/07
تاب آوری اجتماعی در شهرها
از ویژگی های جهان معاصر مواجهه با انواعی از تهدید ها و مخاطرات است. جامعه و شهر مدرن مخاطره آمیز باید الزامات و امکانات روبه‌رو شدن و مدیریت این پدیده را داشته باشد. این مخاطرات می توانند طبیعی همچون زلزله، سیل، سونامی و توفان... باشد یا انسان ساخت چون تروریسم و خشونت های سازمان یافته و ...باشد. مساله تاب آوری که در سال های اخیر مطرح شده است اشاره به این دارد که یک جامعه و شهر در برابر حوادث و بلایای طبیعی و غیر آن چقدر تاب آور می باشد. در خصوص تاب آوری ابتدا عمده تاکیدها و تمرکز ها بر ابعاد کالبدی و فیزیکی شهر ها بود. اینکه سازه و ساختمان و تاسیسات و خدمات شهری پس از وقوع حوادث و سوانح چگونه و چقدر امکان بازسازی و برگرداندن به شرایط عادی و قبل از تخریب دارند و فرآیند آن چقدر است؟تـاب آوری دربرگیرنده؛ معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات، در حالی که هنوز مقاومت قبلی را دارد. تاب آوری یک شهر مستلزم همکاری و تشریک مساعی سازمان و ذی‌نفعان بسیاری است. میزان تابآوری شهرها در برابر مخاطرات متفاوت است. این تفاوت به متغیرهایی چون ابنیه و سازه های شهری، اقلیم، نوع و شدت تهدید و مهم تر از این‌ها میزان آمادگی مردم و مدیران شهری برای تحمل بحران و ترمیم آن بستگی دارد. اینکه ساختمان ها یا بزرگراه ها و پل ها چقدر در برابر زلزله یا سیل بادوام هستند و مقاومت دارند و در صورت تخریب مدیریت شهری چقدر و در چه بازه زمانی امکان بازگرداندن اوضاع به شرایط پیش از وقوع دارند بسیار مهم است اما در کنار آن مهم است بدانیم که ساکنان شهر از شرایط بحرانی چه درکی دارند و چقدر تاب تحمل شرایط یاده شده را دارند تا شهر به جریان عادی زندگی خود باز گردد.در تاب آوری بازگشت پذیری شهرها به حالت عادی پس از سوانح تاکید دارند اما مهم تر از آن تحمل درد، رنج و فشار ناشی از بحران بر پیکره شهر و مردمانش در برهه وقوع است. پس این دو گام باید مکمل هم باشند: 1- مواجهه با بحران و تحمل و مقاومت «سازه های فنی و کالبدی» و «سازمان اجتماعی» در برابر سوانح و بلایا (دوام و فروناپاشی) 2- مدیریت شهر بتواند با همکاری مردم و ساکنان، سازه و سازمان های آسیب دیده را به شرایط عادی برگردانند (برگشت پذیری).تاب آوری اجتماعی بنابراین در دو مرحله یاد شده مطرح است و خودسازماندهی بالقوه و بالفعل شهر و پرسش هایی چون میزان اعتماد مردم به یکدیگر و به مدیران شهری چقدر است؟ در صورت وقوع مشکل چقدر آمادگی گذشت، تحمل و بردباری دارند یا خواهند داشت؟ تاب آور بودن یک جامعه به لحاظ ابعاد و مولفه‌های اجتماعی است که می تواند آن جامعه را به سوی تاب آوری در سایر ابعاد رهنمون ساخته و مسیر تحقق آن را همواركند. در همین زمینه تاب آوری اجتماعی به عنوان توانایی جوامع انسانی برای تحمل حوادث غیرمترقبه خارجی یا نابسامانی های موجود در زیرساخت‌های آن نظیر تغییرات محیطی، یا دگرگونی های شدید اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و همچنین توانایی این جوامع برای بازیابی و بازتوانی از چنین نابسامانی هایی تعریف می شود. به عبارت دیگر تابآوری اجتماعی ظرفیت جامعه برای انطباق با تغییرات یا دگرگونی ها و حفظ رفتار سازگارانه بوده و زیربنای تاب آوری در ابعاد فرهنگی، مدیریتی، محیطی و کالبدی، سیاسی و اقتصادی است.
تاب آوری در سیستم اجتماعی می تواند به وسیله بررسی متغیرهای مدیریتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و در هر دو حالت فضایی و غیرفضایی مورد بررسی قرار گیرد. رشد اقتصادی، ثبات و توزیع درآمد در بین مردم از عوامل کلیدی بعد اقتصادی تابآوری است که منجربه ارتقای تاب آوری اجتماعی جوامع شهری می شود. تحرک پذیری جمعیت و مهاجرت دسته دیگری از شاخص های مهم تاب آوری اجتماعی و اقتصادی هستند. سرمایه اجتماعی شامل مشارکت، انسجام و اعتماد اجتماعی و نیز تقویت شبکه های اجتماعی، ارتقای حافظه اجتماعی شامل تجربیات برخورد با تغییرات از مولفه های اصلی موجود در ظرفیت سیستم ها برای سازگاری و تغییر شکل های تحمیل شده هستند. تاب آوری اجتماعی را می‌توان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحران‌های اجتماعی نامید. تابآوری اجتماعی از ظرفیت و توانایی خاصی در افراد و گروه‌ها، خانواده و جوامع صحبت می‌کند که عمدتا یادگیری و سازگاری در تغییرات تحمیل شده و همچنین قدرت تطبیق با شرایط و متقضیات را در بر خواهد داشت؛ این به ساده ترین معنا برخورداری از آغازی همیشگی است. احیای مهربانی، توسعه سازگاری، قدرت مبتنی بر انعطاف، سرمایه و سازندگی اجتماعی را تقویت می‌کند و همزمان موجب و دستاورد تاب آوری است. زمانی که جامعه ای با نیازهای تازه، خطرات یا تهدیدات مواجه میشود دچار درهم شکستگی و بحران خواهد شد. از این رو بسیاری از متون بازگشت سریع به شرایط قبل از بحران را تاب آوری نامیده‌اند و براین اساس مطالعات تابآوری ماموریت اصلی خود را برگشت‌پذیری در سریع‌ترین زمان ممکن و با حداقل آشفتگی و حفظ شایستگی می‌داند. توسعه تابآوری باعث میشود که امداد و حمایت های اجتماعی به هنگام و هماهنگ، فراگیر و جامع درحد بهینه اعمال شود.نکته جالب توجه این است که تاب آوری قبل، در حین و بعد از وقوع بحران‌های اجتماعی موضوعیت دارد. بنابراین طرح مساله‌ای به نام تقدم و تاخر تاب آوری و بحران جایز نیست، چراکه تاب آوری در برگشت پذیری، مداخلات و پیشگیری کارساز است.تاب آوری در بحران‌های اجتماعی نقش عمده ای ایفا می‌کند و شناخته شده ترین عاملی که با تاب آوری اجتماعی رابطه معکوس دارد آسیب پذیری اجتماعی است، بنابراين در هر سامانه اجتماعی برای مواجه شدن با تغییرات و تهدیدات باید تمهیداتی لحاظ شود که بتواند به نحو بهینه مواجهه و مقابله کند.ر وان‌شناسی تاب آوری به هرحال ناظر بر فرآیندهای روانی اجتماعی است که می‌تواند شامل تعامل کودک با خانواده، همسالان، محیط های آموزشی و سایر بزرگسالان خارج از خانه باشد. بنابراین ترکیب تابآوری با روش‌های بالینی، آموزشی، مددکاری و مشاوره بسترساز و حامی رشد و بالندگی انسان خواهد بود و توسعه تاب آوری است که به پروتکل های درمانی، مداخلاتی وانواع روش‌های توانمندسازی اعنبار می‌بخشد.
مشارکت های مدنی و حمایت های اجتماعی نیز در همه حال بر تاب آوری فردی و سلامت اجتماعی تاثیرات عمیق می‌گذارند، چرا که باور افراد (به ویژه آسیب دیدگان، مددجویان و توان خواهان) نسبت به خود در حمایت‌های اجتماعی پرورده میشود. حمایت‌های اجتماعی می‌تواند با تقویت جریان رشد و کاهش اثر صدمات، تاثیر انتخاب های نادرست، اتفاقات تلخ و بلایای طبیعی را کاهش دهد و از این طریق به توسعه تاب آوری اجتماعی کمک کند. چه بسیار از اختلالات رفتاری روانی، آسیب ها و گرفتاری های اجتماعی که از طریق ارتباطات حمایتی و راه حل های مشارکتی بهبود می یابند. توانمندسازی بر مبنای اندک توانایی به جا مانده از سانحه نیز از دیگر شگفتی های تاب آوری بر اساس حمایت‌های اجتماعی است که البته حداقل دو ویژگی دیگر شامل ویژگی های فردی و عوامل خانوادگی را نیز باید در آن لحاظ کرد.تاب آوری چیزی نیست که داشتن آن خوب باشد، تاب آوری ضرورت است، به همین خاطر است که گفته میشود سرمایه‌گذاری در تاب آوری فرصت است. افزایش قدرت مقابله، تسهیل در بازیابی ساختار و رفتارهای اجتماعی آسیب دیده و تسهیل در بهبود پذیری ماأموریت ذاتی تاب آوری اجتماعی است. چنانچه تاب آوری را مترداف با انعطاف پذیری بدانیم، جامعه یا سازمان برخوردار از آن دارای قدرت مداومی در مواجهه با تغییرات و تطبیق با نیازهای جدید خویش است. در این معنا بخودی خود به ظرفیت‌هایی اشاره کرده ایم که متضمن رشد است.مقدار چالشی را که یک سازمان یا جامعه می‌تواند مدیریت، کنترل یا تحمل كند بدون اینکه به عملکرد آن خدشه ای وارد شود شاید به گونه‌ای تابآوری آن اجتماع یا سازمان را نمایندگی کند. البته قدرت واکنش و بهبود پذیری یا تطابق و برگشت پذیری به زمان قبل از آسیب یا پس از سوانح و بلایای طبیعی علاوه بر برخورداری از دانش مدیریت بحران، وابسته و منوط به قدرت تاب آوری است. برای مواجهه کارآمد با تغییرات اجتماعی، اقتصادی، آشفتگی و آسیب های اجتماعی برخورداری از تاب آوری ضروری است که می‌تواند شامل خود سازمان دهی، تحمل و حفظ شایستگی ها در شرایط سخت و در نهایت توانایی ترمیم و برگشت پذیری مشاهده و اعمال‌شوند. در این معنا درخواهیم یافت که تاب آوری اجتماعی قدرت پیش بینی و برنامه ریزی برای آینده را افزایش خواهد داد. به‌هرحال در تاب آوری جوامع به میزان برخورداری و رشد اقتصادی، حفظ و توسعه سرمایه های اجتماعی، میزان دانش و اطلاعات و برخورداری از ارتباطات و انسجام اجتماعی توجهات ویژه صورت گرفته است. تنوع در منابع اقتصادی و مالی، مشارکت های شهروندی و حمایت های اجتماعی، توسعه پیوندهای سازمانی در بخش دولتی و مردم نهاد و تاکید بر (عمل جمعی) نکات بسیار حایز اهمیتی در این مبحث به شمار می آیند. از تنوع پذیری در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و … می‌توان به‌عنوان بستری برای توسعه خلاقیت ها و افزایش سرمایه اجتماعی و ارتقای تابآوری نام برد. همچنین ضرورت دارد در تقویت نگرش‌های علمی و توجه بیش از پیش برحقایق محلی و مقتضیات اجتماعی در هر موقعیت ویژه تاکید بیشتری صورت گیرد که این خود بخود بستر مشارکت بهینه را فراهم و بر جمعیت ذی‌نفعان خواهد افزود و موجب شمولیت اجتماعی خواهد بود.با برخی از تغییرات نمی‌توان جنگید بلکه با آن‌ها باید زندگی کرد، بسیاری از تهدیدات طبیعی و بلایای اجتماعی را می‌توان در این طبقه بندی جای داد. چه بسا برخی از تغییرات دیگر برگشت پذیر هم نباشند، تاب آوری با تاکید بر پیشگیری در تمامی سطوح زندگی اجتماعی از این حیث از اهمیت شایان توجهی برخوردار است و از سوی دیگر در مداخلات هم می‌تواند نقش محوری ایفا کند. از این حیث چه در مباحث نظری و چه در عملیات و اجرا می‌تواند بیش از پیش مورد توجه مددکاران اجتماعی قرار بگیرد. در رویكرد تابآوری شهری شناخت فرهنگی شرایط جامعه و تدوین شناسنامه و برنامه اقدام مخاطرات و تهدیدهای شهر ضروری است.
