روزنامه ابتکار
1397/07/23
چرا خبرنگاران گاهی اسیر شایعات می‌شوند؟ شور شایعه، تلخی حقیقت
فاطمه امینالرعایاهمیشه شنیده‌ایم که مرز باریکی بین حقیقت و شایعه وجود دارد اما چه کسانی معمولا این مرز‌ها را شفاف می‌کنند؟ قاضی‌ها، مسئولان مربوطه و صد البته خبرنگاران معمولا حقیقت را از شایعه تمیز می‌دهند اما آیا ممکن این گروه یعنی خبرنگاران هم به دام شایعه گرفتار شوند یا خود ناخواسته آغازگر شایعه‌ای باشند؟
چندی پیش ماجرای دختربچه سنندجی در شبکه‌های اجتماعی داغ شد. خبرنگاری مدعی شده بود بنابر گفته‌های یک پرستار به این کودک دبستانی تجاوز شده و بعد از آن به قتل رسیده است. این اتفاق واکنش‌های بسیاری را در پی داشت اما کمی بعد پدر این کودک ماجرا را تکذیب کرد و از پخش شدن چنین شایعه‌ای ابراز تاسف کرد. گرچه برای پی بردن به اصل موضوع باید تا اظهار نظر رسمی مراجع ذی‌صلاح منتظر ماند اما با توجه به اتفاقاتی که در این پرونده رخ داده است، این سوال اساسی مطرح میشود که چرا گاهی خبرنگاران که به‌دنبال افشاگری هستند خود ناخواسته به دام شایعات می‌افتند یا آغازگر یک شایعه می‌شوند؟
عدم شفافیت، بستر مناسبی برای رشد شایعه
شبکه‌های اجتماعی به دلیل درگیر شدن افکار عمومی در آن‌ها بستر مناسبی برای مطرح کردن موضوعات مهمی مانند افشاگری‌های رسمی و غیررسمی هستند. بارها دیده‌ایم که با مطرح شدن اسناد یا واقعه‌ای، موجی از پرسشگری در جامعه به راه افتاده است اما همیشه این افشاگری‌ها همراه با حقیقت نیستند. اما این فرصت می‌تواند به تهدید هم تبدیل شود. گاهی افشاگری‌ها با قصد یا بدون نیت خاصی از دل یک شایعه بیرون آمده‌اند. در بعضی مواقع خبرنگاران هم به دام این شایعات می‌افتند و با استفاده از تریبونی که شبکه‌های اجتماعی در اختیارشان قرار داده است، با شایعات همراه می‌شوند یا خود آن را آغاز می‌کنند. حوریه دهقان‌شاد، استاد ارتباطات و مدرس دانشگاه درباره دلایل این اتفاق به «ابتکار» می‌گوید: عدم شفافیت موجب رخ دادن چنین اتفاقاتی در جامعه میشود. زمانی که منابع رسمی به طور واضح درباره مسائل اظهار نظر نکنند، چنین اتفاقاتی محتمل است. زمانی که در خبری ابهام وجود داشته باشد و موضوع هم برای جامعه مهم باشد، شایعه به وجود می‌آید. زمانی که شفافیت وجود ندارد، بستر مناسبی برای شکل‌گیری شایعه فراهم میشود. هرچقدر این بستر بیشتر فراهم باشد، شایعه پرقدرت‌تر خواهد بود. همان‌طور که در ماجرای دختر سنندجی شاهد بودیم، ماجرا مدام گسترده‌تر شد، حتی تکذیب شدن ماجرا از سوی خانواده این کودک هم باور نشد و گفته شد که شاید این خانواده به دلایل مختلف مجبور شده‌اند که این مطالب را بیان کنند. یعنی حتی همین امروز هم اصل ماجرا مشخص نیست، در صورتی که با یک گزارش از سوی پزشک قانونی می‌شد این ماجرا را مدیریت کرد. روشن کردن مسائل باعث جلوگیری از رشد شایعات میشود.
جذابیت شایعه برای مردم
در بسیاری از مواقع تکذیب‌های نادرست مسئولان ذی‌ربط درباره رخداد‌های گوناگون و مشخص شدن اصل ماجرا باعث ایجاد حس بی‌اعتمادی نسبت به مراکز تایید خبر شده‌اند. دهقان‌شاد با تایید این مطلب درباره تاثیر این اظهارنظرها در سوق دادن خبرنگاران برای پیدا کردن حقیقت و به دنبال آن در بعضی موارد اسیر شایعه شدن می‌گوید: موارد متعددی پیش آمده که با وجود صحت یک خبر، مسئولان آن را تکذیب کرده‌اند. در چنین شرایطی اعتماد از بین می‌رود. کسب اعتماد کار بسیار مشکلی است اما به سادگی می‌توان آن را تخریب کرد. به طور مثال این اتفاق درباره ماجرای پدر و پسری که به تلویزیون آمدند پیش آمد.
او همچنین درباره بسترهایی که برای ایجاد شایعه مناسب‌تر هستند، می‌گوید: مسائلی که مربوط به زندگی روزمره مردم است و برای‌شان اهمیت دارد، برای شکل‌گیری شایعه مناسب‌تر هستند. به همین دلیل به راحتی درمورد آن‌ها اخبار غیرواقعی منتشر میشود. وقتی مسئولان شفافیت‌سازی نمی‌کنند، شایعه رشد پیدا می‌کند. البته این‌طور هم نیست که این شایعات تنها از سوی خبرنگاران در فضای مجازی منتشر شوند. در ماه‌های گذشته شاهد بوده‌ایم که چندین بار برنامه «حالا خورشید» و «فرمول یک» تلویزیون بازیچه این اتفاق شده‌اند. بنابراین تنها مطبوعات و فضای مجازی با این مسائل درگیر نیستند بلکه حتی مجریان باسابقه صدا و سیما هم با این اتفاقات با وجود تحقیقات‌شان دست به گریبان بوده‌اند و بازی خورده‌اند.
مرز باریک شایعه‌سازی و افشاگری
خبرنگاران در بیشتر مواقع قصد شایعه‌سازی یا شایعه‌پراکنی ندارند، بلکه تنها می‌خواهند به رسالت خود عمل کرده و افشاگری کنند اما مرز افشاگری و شایعه‌سازی کجاست؟ دهقان‌شاد می‌گوید: این مرز «حقیقت» است. زمانی که حقیقت وجود نداشته باشد، شایعه شکل می‌گیرد و با حقیقت می‌توان افشاگری کرد. به نظر من بیشتر خبرنگارانی نمی‌توانند این مرز را تشخیص بدهند که آگاهی لازم را در حوزه روزنامه‌نگاری ندارند. در دانشکده‌های ارتباطات و رسانه مبحث مربوط به این موارد تدریس میشود. اما بسیاری از خبرنگاران اصلا در این رشته تحصیل نکرده‌اند و نمی‌دانند یک خبر چه ویژگی‌هایی دارد. از سوی دیگر شهرت و سرعت انتشار خبر برای این افراد اهمیت دارد و همین موضوع باعث وسوسه شدن این خبرنگاران میشود. مسلما هیچ خبرنگاری علاقه ندارد شایعات را دامن بزند اما عدم آگاهی موجب رخ دادن این اتفاقات میشود.
اهمیت پیشینه‌سنجی و تحقیقات میدانی در جلوگیری از شایعه
اما خبرنگاران برای صحت‌سنجی اخبار چه راه‌هایی پیش‌رو دارند؟ دهقان‌شاد در این رابطه می‌گوید: در دنیای امروز دسترسی خبرنگاران به منابع بسیار راحت‌تر و سریع‌تر از گذشته رخ می‌دهد. گاهی تنها کافی است خبرنگار درباره موضوع در گوگل سرچ کند تا به اطلاعاتی درباره سوژه خود دسترسی پیدا کند. اما به دلایلی از جمله دغدغه معیشت زندگی، وقت نداشتن یا عدم علاقه خبرنگاران به خودشان این فرصت را نمی‌دهند که درباره موضوع مدنظرشان تحقیق انجام دهند. اکثر خبرنگاران چنین هستند اما خبرنگارانی که به دنبال پیدا کردن پیشینه و همچنین صحت اخبارشان هستند در میان مطبوعات شاخص می‌شوند چون مشخص است سوژه را کاملا پیگیری کرده است. به طور مثال در روزنامه شرق گزارش خوبی درباره کولبرها نوشته شده بود و در این گزارش خبرنگار تنها به دنیال ایجاد یک شور اجتماعی در مردم نبود بلکه مشکل کولبران مطرح شده بود. تحقیقات میدانی اهمیت فراوانی در پرداختن به یک سوژه دارد. البته ما در ایران با مشکلاتی روبه‌رو هستیم که شاید دیگر کسورها با آن مواجه نباشند و آن عدم شفافیت و اطلاع‌رسانی از سمت مسئولانی است که می‌توانند آن را انجام دهند.
بی‌تردید سرعت انتشار خبر در دنیای امروز یکی از برتری‌های خبرنگاران از یکدیگر است، از سوی دیگر دغدغه این افراد برای کشف حقیقت، افشاگری و آگاهی‌بخشی افکار عمومی بر کسی پوشیده نیست اما باید به این نکته توجه داشت که زمانی که حقیقت قربانی سرعت یا هیجان شود، ممکن است جایگاه پر اهمیت خبرنگاران و مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی دچار تزلزل شود.
سایر اخبار این روزنامه
در پی تدوین سند «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» صورت گرفت
فراخوان رهبرانقلاب برای بررسی سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
علیرضا صدقی
«امیددرمانی» در امتداد «گفتاردرمانی»؟
علیرضا صدقی
«امیددرمانی» در امتداد «گفتاردرمانی»؟
دفاع از آزادی
چرا خبرنگاران گاهی اسیر شایعات می‌شوند؟
شور شایعه، تلخی حقیقت
«ابتکار» از طرح ازدواج دختران بالای 28 سال که در کمیسیون حقوقی مجلس رد شد، گزارش می‌دهد
«ابتکار» نقش شبکه توزیع در احساس کمبود عرضه کالای‌های اساسی را بررسی می‌کند
رگ‌های گرفته توزیع مویرگی
غرب با طرح تهدید و تحریم عربستان، به تنبیه سعودی‌ها فکر می‌کند؟
بازی سیاست در زمین تجارت
رئیس جمهوری مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاه‌ها از بی‌فایده بودن «گفتاردرمانی» گفت
آغاز امیددرمانی
«ابتکار» از کاستی‌های دنیای نابینایان ایرانی در مقایسه با توسعه جهانی گزارش می‌دهد
« ابتکار» قیمت گذاری بلیت تئاتر را بررسی می کند
تکیه پولدار‌ها بر صندلی های تماشاخانه
وزیر کشور:
پرونده مسمومیت‌های ناشی از مصرف مشروبات الکلی در شورای امنیت کشور بررسی میشود
سخنگوی قوه قضائیه خبر داد
تحقیق از ۱۱ نظامی و بازداشت یک نفر در رابطه با حادثه اهواز
