روزنامه اعتماد
1397/07/16
اصلاحات به شيوه بن‌سلمان
شهاب شهسواري
با گذشت چهار روز از مفقود شدن روزنامه‌نگار منتقد سعودي، خبرهاي هولناكي از سرنوشت او به گوش مي‌رسد. به گزارش تعدادي از رسانه‌هاي غربي مقام‌هاي امنيتي تركيه تاييد كرده‌اند كه جمال خاشقجي بعد از ورود به كنسولگري عربستان در استانبول، به قتل رسيده و جسد او مثله شده است. عربستان سعودي اين اتهام‌ها را رد مي‌كند و دولت تركيه هنوز حاضر به تاييد خبر ترور اين روزنامه‌نگار نشده است. خاشقجي، روزنامه‌نگار شناخته‌شده عربستان، بيشتر از يك سال بود كه از ترس تلافي انتقادهايش از سركوب منتقدان و مخالفت با جنگ يمن خاك كشورش را ترك كرده بود و در تبعيدي خودخواسته به پايتخت ايالات متحده امريكا رفته‌بود. سه‌شنبه هفته گذشته بود كه جمال خاشقجي براي ثبت مدارك طلاق خود به كنسولگري عربستان سعودي در استانبول تركيه وارد شد و پس از آن كاملا مفقود شد. روز جمعه محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي در مصاحبه‌اي با پايگاه خبري بلومبرگ ادعا كرده‌بود كه خاشقجي كنسولگري عربستان را ترك كرده است و گفته‌بود مقام‌هاي تركيه مي‌توانند براي اطمينان از اينكه او در كنسولگري محبوس نيست، آنجا را تفتيش كنند. اما مقام‌هاي تركيه در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام كرده‌اند كه مدركي مبني بر خروج جمال خاشقجي از كنسولگري وجود ندارد و تصاوير دوربين‌هاي مداربسته فقط ورود او را به كنسولگري نشان مي‌دهند. روز شنبه چند مقام امنيتي ترك در گفت‌وگو با رويترز، نيويورك‌تايمز و واشنگتن‌پست خبر دادند كه تقريبا اطمينان دارند كه جمال خاشقجي در كنسولگري عربستان به قتل رسيده است. گزارش‌ها در مورد قتل اين خبرنگار ارشد و از نزديكان خانواده سعودي كه بارها وفاداري خود را به پادشاهي سعودي اثبات كرده‌بود، از تنگ‌تر شدن دايره تحمل محمد بن سلمان، وليعهد و رهبر بالفعل پادشاهي سعودي و گسترده‌تر شدن تلاش او براي سركوب مخالفان در خارج از مرزهاي اين كشور خبر مي‌دهد.
خياط در كوزه
جمال خاشقجي، هر چند از زمان روي كار آمدن محمد بن سلمان موضع منتقدانه‌اي در مقابل سياست‌هاي داخلي او گرفته بود، اما از جمله روزنامه‌نگاران نزديك به خاندان سعودي محسوب مي‌شد. خانواده او از جمله خانواده‌هاي پرنفوذ عربستان محسوب مي‌شدند و مشهورترين چهره اين خانواده، عدنان خاشقجي، عموزاده او يكي از دلالان مشهور سلاح جهان بود كه از طريق روابط با دولت ايالات متحده امريكا و پادشاهي عربستان سعودي ثروتي افسانه‌اي براي خود دست و پا كرده‌بود. جمال خاشقجي در عين حال از جمله مشاوران نزديك تركي الفيصل، رييس پيشين دستگاه اطلاعاتي عربستان محسوب مي‌شد. نام اين روزنامه‌نگار سعودي با مصاحبه‌هاي اختصاصي‌اش با مخوف‌ترين تروريست بين‌المللي دهه‌هاي اخير، اسامه بن‌لادن عجين شده است. او از جمله معدود روزنامه‌نگاراني است كه در سومالي و افغانستان اجازه دسترسي اختصاصي به رهبر القاعده را پيدا كرد و با او مصاحبه انجام داد.
اين روزنامه‌نگار برجسته سعودي كه سابقه مديريت شبكه تلويزيوني العرب و سردبيري روزنامه الوطن را در عربستان سعودي بر عهده داشت، بعد از روي كار آمدن سلمان بن عبدالعزيز و قدرت گرفتن پسر پادشاه جديد، رويكردي بسيار انتقادي نسبت به عملكرد آنها در پيش گرفت. نهايتا اين رويكرد انتقادي باعث شد كه خاشقجي تصميم بگيرد از بيم خطر جاني خود را به واشنگتن تبعيد كند. خاشقجي، يكي از منتقدان بسيار معتدل پادشاهي سعودي محسوب مي‌شد و بارها در برابر انتقادهايي كه از پادشاهي عربستان مطرح مي‌شد از اين حكومت دفاع كرده‌بود. به گزارش بي‌بي‌سي او كه در شبكه اجتماعي توييتر يك ميليون و 600 هزار دنبال‌كننده داشت، بعد از اينكه از سوي دولت تهديد شد كه توييت‌هاي انتقاد منتشر نكند و روزنامه الحيات انتشار يادداشت‌هاي او را متوقف كرد، به اين نتيجه رسيد كه توانايي ادامه كار در خاك عربستان سعودي را ندارد. نهايتا بعد از دستگيري چندين دوست نزديكش، تصميم گرفت تا براي حفظ جان به واشنگتن دي‌سي برود. او بارها نسبت به سركوب مخالفان در عربستان سعودي و تلاش براي ساكت كردن مخالفان از طريق بازداشت و تهديد انتقاد كرده‌بود و در مصاحبه با شبكه‌هاي تلويزيوني بين‌المللي و يادداشت‌هايي كه در صفحه «يادداشت‌هاي جهاني» واشنگتن پست منتشر مي‌كرد نسبت به عملكرد دولت عربستان در سركوب منتقدان و همچنين جنگ يمن انتقاد مي‌كرد. اما اين روزنامه‌نگار سعودي پيشينه‌اي خاكستري داشت، او از جمله افرادي بود كه از اقدام پادشاهي عربستان سعودي در اعدام شيخ نمر، رهبر شيعيان سعودي حمايت كرده بود و آن را اقدامي «شجاعانه» توصيف كرد.
با وجود همه حمايت‌هايي كه او از پادشاهي عربستان سعودي كرده‌بود، نهايتا مجبور شد از ترس جانش خاك اين كشور را ترك كند. او ماه گذشته در يادداشتي براي روزنامه واشنگتن‌پست نوشته‌بود: «من خانه، خانواده و شغلم را ترك كردم تا صداي خود را به گوش جهان برسانم. اگر چنين نمي‌كردم، خيانت به كساني بود كه در زندان مي‌پوسند. من در موقعيتي هستم كه وقتي صداي بسياري خاموش است، مي‌توانم حرف بزنم.» او در مورد محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي نوشته‌بود: «او حتي تحمل كوچك‌ترين انتقادي را ندارد.»
روايت تلخ يك ترور
بر اساس گزارش پايگاه خبري بي‌بي‌سي، نامزد تركيه‌اي جمال خاشقجي قبل از ورود به كنسولگري با او صحبت كرده است و با تاكيد بر اينكه مجبور است هنگام ورود به ساختمان گوشي تلفن همراه خود را تحويل دهد از او خواسته است كه اگر بعد از ورود به كنسولگري بعد از مدتي خبري از او نشد، با مشاور رييس‌جمهور تركيه تماس بگيرد. خديجه چنگيز، نامزد اين روزنامه‌نگار نزديك به 11 ساعت جلوي كنسولگري عربستان در استانبول انتظار بازگشت او را مي‌كشد و نهايتا با مقام‌هاي امنيتي تماس مي‌گيرد. دو نفر از مقام‌هاي امنيتي تركيه و يك ديپلمات از يك كشور عربي در تركيه با رسانه‌ها در مورد سرنوشت جمال خاشقجي گفت‌وگو كرده‌اند، همه اين مقام‌ها بر يك نكته اتفاق نظر دارند اينكه «روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان به قتل رسيده است.»
يكي از اين مقام‌ها به شرط پنهان ماندن هويتش به رويترز گفته است: «برآورد اوليه پليس تركيه نشان مي‌دهد كه آقاي خاشقجي درون كنسولگري به قتل رسيده است. بر اين باوريم كه اين قتل از قبل برنامه‌ريزي شده بود و جسد او بعد از قتل از كنسولگري خارج شده است.» مقام‌هاي عربستان سعودي اين اتهام‌ها را كاملا تكذيب مي‌كنند.
محمد بن سلمان، وليعهد سعودي كاملا از سرنوشت خاشقجي اظهار بي‌اطلاعي كرده است و يك مقام ارشد در كنسولگري عربستان در استانبول گفته است كه تمامي اين اتهام‌ها بي‌مبنا هستند، به گفته اين ديپلمات سعودي هياتي از مقام‌هاي امنيتي عربستان روز شنبه براي همكاري با تركيه در اين پرونده به استانبول وارد شده‌اند. كنسولگري عربستان در استانبول، همچنين از خبرنگار رويترز دعوت كرد تا روز شنبه از داخل اين ساختمان بازديد كند و از نزديك ببيند كه خاشقجي در اين ساختمان نيست. محمد العطيبي، سركنسول عربستان در استانبول در برابر خواست رسانه‌ها براي نشان دادن تصوير خروج ادعايي اين روزنامه‌نگار از ساختمان كنسولگري، به رسانه‌ها گفته است كه دوربين‌هاي اين ساختمان توان ضبط رويدادها را ندارند و فقط تصاوير زنده را براي نيروهاي امنيتي پخش مي‌كنند. وزارت خارجه امريكا هم حاضر به اظهارنظر در مورد اين روزنامه‌نگار سعودي كه مدت‌ها در واشنگتن زندگي مي‌كرد نشده است و تاكيد كرده «از نزديك تحولات را دنبال مي‌كنيم، اما در موقعيتي نيستيم كه اين گزارش‌ها را تاييد كنيم.» يك منبع امنيتي تركيه به رويترز گفته است: «گروهي 15 نفره از اتباع سعودي، شامل چندين مقام رسمي درست در همان روزي كه جمال خاشقجي به كنسولگري رفته است با دو هواپيما به تركيه آمده‌بودند و در استانبول حضور داشتند. ساعاتي بعد از ورود جمال خاشقجي به كنسولگري اين تيم 15 نفره خاك تركيه را ترك كردند.» براساس گزارش خبرگزاري آناتولي اين تيم 15 نفره امنيتي عربستان سعودي، قبل از خروج از خاك تركيه به كنسولگري عربستان در استانبول رفته‌اند و پليس تركيه در حال تلاش براي شناسايي هويت اين افراد است. توران قشلاقچي، مدير انجمن رسانه‌هاي عربي تركيه و از نزديكان جمال خاشقجي به نيويورك‌تايمز گفته است كه مقام‌هاي پليس تركيه با او تماس گرفته‌اند و خبر قتل خاشقجي را تاييد كرده‌اند. به گفته اين فعال رسانه‌اي «مقام‌ها دو موضوع را تاييد كرده‌اند اول اينكه جمال به قتل رسيده و دوم اينكه جسد او مثله شده است.» به نوشته نيويورك‌تايمز يك ديپلمات عرب در استانبول هم خبر مثله شدن جسد خاشقجي را تاييد كرده است.
تروريسم دولتي
رسانه‌هاي امريكايي از زمان مفقود شدن خبرنگار منتقد سعودي، به‌شدت نسبت به اين موضوع حساس شده‌اند. روزنامه واشنگتن پست كه ماه‌هاست يادداشت‌هاي اختصاصي جمال خاشقجي را در مورد عربستان سعودي منتشر مي‌كند، روز جمعه يك ستون سفيد با تيتر «صداي گم‌شده» و عكس جمال خاشقجي منتشر كرد. نيويورك تايمز در گزارش خود از سرنوشت اين منتقد وليعهد عربستان مي‌نويسد: «محمد بن سلمان، با وجود گروگان گرفتن نخست‌وزير لبنان، آغاز جنگ جنايتكارانه عليه يمن و محبوس كردن صدها چهره شناخته شده سعودي در هتل مجلل به اتهام فساد، توانسته‌بود حمايت غربي‌ها و از جمله دولت امريكا را جلب كند، دولت‌هاي غربي سياست‌هاي اقتصادي و اصلاحات محدود اجتماعي او را پشتيباني مي‌كردند. اما قتل خاشقجي، اگر رسما تاييد شود، مي‌تواند تمام اين شرايط را تغيير دهد. اين پرونده مي‌تواند به نقض هنجارهاي بين‌الملل و تشديد سركوب منتقدان و تلاش وحشيانه و بي‌پرواي شاهزاده سعودي براي انحصار قدرت ارزيابي شود.»
انجمن قلم ايالات متحده امريكا با صدور بيانيه‌اي با توصيف اين اقدام به عنوان «تروريسم دولتي» و «قتل فراقضايي و فراسرزميني براي ايجاد رعب و وحشت در ميان مخالفان دولت عربستان» نوشته است: «گزارش ترور روزنامه‌نگار سعودي با حمايت دولت يك پليدي بهت‌آور است.» خبرنگاران امريكايي هم به‌شدت نسبت به سرنوشت اين روزنامه‌نگار اظهار نگراني كرده‌اند. توكل كرمان، روزنامه‌نگار يمني برنده جايزه صلح نوبل، با حضور در برابر كنسولگري عربستان سعودي در استانبول به جمع افرادي پيوست كه براي پيگيري سرنوشت اين روزنامه‌نگار عربستاني تجمع كرده‌بودند. عفو بين‌الملل گزارش‌ها در مورد قتل خاشقجي را «يك سقوط اخلاقي عميق» براي دولت عربستان سعودي عنوان كرده است. تام فريدمن، خبرنگار روزنامه نيويورك تايمز كه پيش از اين گزارش‌هاي بسيار مثبتي از عملكرد محمد بن سلمان منتشر كرده‌بود و او را «آخرين اميد براي اصلاحات» توصيف كرده‌بود، از دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا خواسته است تا اين گزارش‌ها را پيگيري كند و از پادشاهي عربستان سعودي در اين مورد توضيح بخواهد. فرد هايت از مديران واشنگتن‌پست در بيانيه‌اي تاكيد كرد: «اگر گزارش‌ها در مورد قتل جمال حقيقت داشته‌باشد، جمايتي وحشيانه و غيرقابل جبران رخ داده است... ما براي بازنشر عقايد او به خود مي‌باليم.» كميته حمايت از روزنامه‌نگاران CPJ هم باصدور بيانيه‌اي خواستار گزاش دقيق دولت عربستان در مورد سرنوشت اين روزنامه‌نگار در داخل ساختمان كنسولگري شده است.
شكاف تركي-عربي
اتهام ترور يك منتقد در خاك تركيه، موضوعي نيست كه به سادگي قابل گذشت باشد. دولت تركيه هنوز رسما گزارشي در مورد سرنوشت جمال خاشقجي منتشر نكرده است و روز گذشته رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه در يك سخنراني در جمع اعضاي حزب عدالت و توسعه در آنكار اظهار اميدواري كرد كه اين قضيه پايان خوشي داشته باشد و «آنچه نگران آن هستيم اتفاق نيفتد.» روابط آنكارا و رياض طي يك سال گذشته به‌شدت دچار نوسان‌هاي شديد شده است، قطع روابط و محاصره اقتصادي قطر به عنوان متحد نزديك دولت تركيه، باعث شد تا مشكلات ميان رياض و آنكارا تشديد شود و جو بدبيني در روابط دو كشور حاكم شود. دولت تركيه رسما از عربستان به دليل محاصره قطر انتقاد كرد و نيروهاي نظامي خود را براي دفاع از قطر در خاك اين كشور مستقر كرده است. اگر اثبات شود كه دولت عربستان سعودي با استفاده از ديپلمات‌هاي خود در خاك تركيه اقدام به ترور يك منتقد كرده است، قطعا روابط عربستان و تركيه تحت تاثير اين اقدام قرار خواهد گرفت، به همين دليل هم به نظر مي‌رسد كه دولت تركيه تا اثبات جزييات اين پرونده قصد موضع‌گيري در مورد آن را نداشته‌باشد. رييس‌جمهور تركيه در بين خبرنگاران تاكيد كرد كه «از نزديك پرونده را دنبال مي‌كند» و تاكيد كرد «مقام‌هاي امنيتي در حال بازبيني دقيق دوربين‌هاي امنيتي در فرودگاه و كنسولگري عربستان هستند.» با اين حال ياسين اكتاي، يكي از مشاوران رييس‌جمهور تركيه به رويترز گفته است: «احساس من اين است كه خاشقجي كشته شده است.»
مصاحبه فرزند خاشقجي با رسانه وابسته به پادشاهي سعودي
صلاح، فرزند ارشد جمال خاشقجي در گفت‌وگويي با شبكه تلويزيوني العربيه انگليسي، ضمن تاييد مفقود شدن پدرش، طرف‌هاي خارجي را به سياسي كردن پرونده گم شدن اين روزنامه‌نگار متهم كرده است. فرزند اين روزنامه‌نگار در مصاحبه با شبكه تلويزيوني تحت حمايت دولت عربستان گفته است: «پرونده پدرم مساله يك شهروند سعودي مفقود در خاك كشور خارجي است. ما با مقام‌هاي سعودي براي حل اين مساله تلاش مي‌كنيم.» او تاكيد كرد خانمي به نام خديجه كه خود را نامزد پدرش معرفي مي‌كند، نمي‌شناسد و تاكيد كرد: «از اين زن خارجي مي‌خواهم در پرونده دخالت نكند و اجازه بدهد ما به عنوان خانواده او پرونده را دنبال كنيم.»
