روزنامه خراسان
1397/07/12
مشروطیت در مشهد؛ بسته شدن «شیره کش خانه ها» با پویش زنان
در سال‌های اخیر، تلاش‌های قابل تقدیری برای نشان دادن نقش بانوان ایرانی در جنبش مشروطه انجام شده است. پژوهش‌هایی که ثابت می‌کند نقش زنان در این واقعه مهم و تأثیرگذار معاصر، اگر نه بیشتر از مردان، کمتر از آن ها هم نبوده است. برخی تک نگاری‌ها درباره اقدامات بانوان در جراید عصر مشروطیت، می‌تواند به عنوان شاهدی بر این مدعا، به علاقه‌مندان عرضه شود. با این حال، فعالیت‌های بانوان مشهدی در جنبش مشروطیت و نیز، تأثیرگذاری آن ها در وقایع پس از استقرار مشروطه، کمتر مورد توجه و تأمل محققان قرار گرفته است؛ در حالی که شواهد موجود، حاکی از نقش فوق‌العاده مهم آن ها در این جنبش، به ویژه در وقایع روی داده پس از آن، در شهر مقدس مشهد بوده است. برای آن‌که نقش بانوان مشهدی را در جنبش مشروطه مورد مطالعه قرار دهیم، ابتدا باید به بررسی نقش مردم مشهد در این جریان مهم تاریخی بپردازیم.مشهدی ها و جنبش مشروطه
برخی مورخان معاصر، مانند مرحوم «ملک‌زاده» معتقدند که مشهد، واکنشی در قبال جنبش مشروطه از خود نشان نداد و مردم این شهر، در این قیام عمومی و ملی، کمترین فعالیت را داشتند. این ادعا ممکن است از برخی جهات، صحیح باشد، اما دامنه مصداق آن، فراگیر نیست. اگر منصفانه به تاریخ بنگریم، باید شهر مشهد و مردم آن را در زمره پیشگامان جنبش مشروطیت محسوب کنیم. مشهدی‌ها قیام علیه ظلم جانکاه دولتمردان قاجار را، مدت‌ها قبل از آغاز جنبش مشروطه، شروع کردند. پس از قیام عمومی مشهدی‌ها در تیرماه سال 1264 هـ.ش، علیه آصف‌الدوله، والی ستم‌پیشه خراسان، که حدود پنج ماه به طول انجامید، تا پیروزی جنبش مشروطه، ایالت خراسان و به ویژه شهر مشهد، همواره آبستن حوادث و وقایع مهم و تأثیرگذار بود. در مهرماه 1270، مشهد به عنوان یکی از نخستین شهرهای ایران، در برابر قرارداد رژی(تنباکو) ایستادگی کرد؛ تا جایی که قاجارها مجبور شدند اجرای قرارداد در مشهد را، شش ماه به تأخیر بیندازند؛ هرچند پس از مدتی، در پی صدور فتوای تاریخی میرزای شیرازی، اجرای قرارداد در کل کشور موقوف شد. اوایل دهه 1280 هـ.ش، مشهدی‌هایی که از دست ستمکاری‌های مؤیدالدوله، داماد ناصرالدین شاه و والی خراسان، به جان آمده بودند، دست به قیامی سراسری زدند و والی را از شهر راندند. مؤیدالدوله در شرایط بحران ناشی از قحطی، مالیات‌ها را چند برابر و گندم مصرفی مردم را احتکار کرده بود. او از مردم مصیبت‌زده قوچان که در پی زلزله‌ای سهمگین، تمام مایملک خود را از دست داده بودند، مالیات می‌گرفت. با این حال، والیان اعزامی بعدی نیز، دست کمی از مؤیدالدوله نداشتند.
حمله به حرم رضوی و جرقه آغاز قیام
در دی‌ماه سال 1282، شرایط معیشتی مردم و رواج فساد و فحشا، یک بار دیگر خون مردم را به جوش آورد و قیامی گسترده را در مشهد رقم زد که به بلوای نان مشهور شد. عملکرد نیرالدوله والی خراسان، از عوامل اصلی بروز این قیام بود. او که برای سرکوب مردم مشهد حاضر شد هزینه نگهداری هشت هزار سرباز را شخصاً پرداخت کند، از کمک کردن به مردم خودداری می‌کرد و همین مسئله، قیامی 13 روزه را به وجود آورد که برخی آن را مقدمه‌ای بر جنبش مشروطه می‌دانند. در اردیبهشت‌ماه سال 1284، فاجعه حمله مأموران آصف‌الدوله، والی وقت خراسان، به معترضانی که در بالاخیابان و اطراف حرم امام رضا(ع) حاضر شده بودند و سپس تعقیب آن ها تا حرم رضوی و به گلوله بستن صحن عتیق، موجی از اعتراض را در کشور ایجاد کرد؛ تا جایی که آیت‌ا... سیدمحمد طباطبایی که بعدها به یکی از رهبران روحانی جنبش مشروطه تبدیل شد، بر فراز منبر، ضمن شرح مصیبت واقع شده، گریست. در این واقعه، حدود 40 نفر از مشهدی‌ها، به ضرب مأموران آصف‌الدوله، کشته شدند که بانوان به دلیل قرار داشتن در صف نخست مبارزه، تعداد بیشتری از کشته شدگان این واقعه را تشکیل می دادند. تمام این اتفاقات، زمینه بروز و ظهور جنبش مشروطه در ایران بود. نکته‌ای که باید به آن اشاره کنیم، این است که در جنبش مشروطه، مطالبه اصلی مردم، عبارت بود از برقراری عدالت اجتماعی و اقتصادی. اگر این مطالبه عمومی را مبنای آغاز جنبش مشروطه بدانیم، باید مشهدی‌ها را در زمره پیشگامان این عرصه به حساب بیاوریم. به هر حال، با بروز قیام سراسری، سرانجام مظفرالدین شاه در 14 مرداد 1285، به امضای فرمان مشروطه تن در داد.
پاسداری بانوان مشهدی از دستاوردهای جنبش مشروطه
یکی از نخستین دستاوردهای سیاسی جنبش مشروطه، تشکیل انجمن‌های ایالتی برای دخالت دادن مردم در اداره امور شهرها و ایالات بود. این انجمن‌ها پس از تصویب قانون اساسی مشروطه، به سرعت در نقاط مختلف ایران تشکیل شد. مهم ترین وظیفه این انجمن‌ها در گام نخست، نظارت بر انتخابات مجلس بود. انجمن ایالتی مشهد، با عنوان «انجمن معدلت رضوی»، در اسفندماه سال 1285 تشکیل شد و اعضای آن عبارت بودند از : محمدعلی میرزا برهان‌الملک، محمدکاظم تهرانیان، عبدالرحیم مجتهد عیدگاهی، شیخ ذبیح‌ا... مجتهد قوچانی، ارفع السلطان، شیخ حسن کاشی، فاضل بسطامی، محمدعلی ترشیزی و غلامعلی یزدی. محل برگزاری جلسات انجمن، بخشی از منزل آیت‌ا... میرزاحبیب خراسانی در کوچه چهارباغ بالاخیابان بود. خوشبختانه، گزارش‌ها و صورتجلسات مربوط به این انجمن، به صورت هفتگی در جراید مشهد، به ویژه هفته‌نامه «خورشید»، با مدیریت میرزاعلی آقا تبریزی به چاپ می‌رسید و امروزه، بخش عمده مصوبات و حتی مباحث مطرح شده در آن، قابل دسترسی است. طبق این صورتجلسه‌ها، موضوعات مختلف شهری، اعم از اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، در این انجمن، طرح و بحث می‌شد و یکی از مهم ترین موارد مطرح شده، موضوع شیره‌کش‌خانه‌ها و مراکز فسادی بود که امنیت اجتماعی شهر را تهدید می‌کرد و بانوان مشهدی، یکی از گروه‌هایی محسوب می‌شدند که به صورت مداوم، در پی تغییر اوضاع و اصلاح شرایط بودند.
رودررو با شیره‌کش‌خانه‌ها!
تصمیم برای برخورد با شیره‌کش‌خانه‌ها، مراکز استعمال مواد مخدر، کار ساده‌ای نبود. معمولاً این مراکز فساد در حاشیه شهر قرار داشت و صاحبان آن ها، تعدادی قداره‌کش را استخدام کرده بودند که درگیر شدن با آن ها ساده نبود. افزون بر این، بسیاری از این مراکز به مأموران دارالحکومه رشوه و حق حساب پرداخت می‌کردند و به همین دلیل، از برخورد آن ها در امان بودند. شیره‌کش‌خانه‌های حاشیه شهر، تنها محل استعمال مواد مخدر نبود، بلکه ده‌ها جرم و جنایت در آن ها به وقوع می‌پیوست و کسی را یارای مقابله با آن نبود. فساد جاری در شیره‌کش‌خانه‌ها، به برخی قهوه‌خانه‌های شهر هم کشیده شده بود و همین مسئله، مردم را به واکنش علیه فساد موجود واداشت. طبق گزارش شماره 12 هفته‌نامه خورشید، «[مردم در مقابل در انجمن جمع شدند و گفتند:] شما[اعضای انجمن] در پیشرفت امور جد و اهتمام ندارید. در این دو ماه و نیم که انجمن دایر شده و امید کلیه مردم به اقدامات شما وکلاست، با وجود این هیچ گونه اقدامی در اصلاح امور نفرموده‌اید. از بابت مالیات قرار شده‌بود که یک ثلث بیشتر حواله نکنند و حالا با هر پُست عریضه‌جات، شکایت و تظلم از ولایات، از زیاده‌روی حکام در باب مالیات می‌رسد و هنوز شما صورت صحیح بدهی آن ها را نگرفته‌اید. هکذا از بی‌نظمی شهر، شبی نیست سرقتی نباشد. اگر شما اقدام نمی‌کنید، بگویید تا ما تکلیف خودمان را بدانیم. در این بین از تمام اصناف، متدرجاً[به تدریج] چند نفری به انجمن آمده، جمعیت زیاد شد؛ هکذا از طلاب مدارس از هر مدرسه جمعیتی می‌آمدند و تأکید و اصرار داشتند که حکم کنید ما خودمان قهوه‌خانه‌ها را ببندیم. حضرات علما و وکلاء فخام[بزرگوار] آن ها را نصیحت، موعظه و ساکت می‌کردند که اجرای احکام، تکلیف حکومت است، نه انجمن.» اما اعتراض مردم به اعضای انجمن، به ویژه در مورد بسته شدن برخی قهوه‌خانه‌ها و همچنین، شیره‌کش‌خانه‌ها، به پایان نرسید. به تدریج در مشهد شایع شد که انجمن، اهتمام لازم را برای برخورد با این معضل اجتماعی ندارد. به همین دلیل، این بار بانوان وارد میدان شدند.
تداوم یک حضور باسابقه
حضور بانوان در حوادث دوران مشروطیت، مسبوق به سابقه بود. زنان ایرانی نشان داده بودند که در روزگار سختی و مبارزه، دوشادوش مردان به میدان می‌آیند و از مرگ نمی‌هراسند. زنان مشهدی که افزون بر احساس نبود امنیت، از آتیه فرزندانشان، به واسطه گسترش مراکز فساد در شهر، نگران بودند، تصمیم گرفتند خود به میدان بیایند. به این ترتیب، اوایل خرداد سال 1286، مقابل منزل میرزا حبیب خراسانی در محله چهارباغ مشهد، اجتماع بزرگی از بانوان مشهدی، تشکیل شد. آن ها منتظر بودند که جلسه انجمن معدلت رضوی برگزار شود و سپس، اعتراض خود را با صدای بلند، به گوش وکلای انجمن برسانند. هنوز دقایقی از شروع جلسه نگذشته بود که فریادهای پیاپی و منظم بانوان مشهدی، روند طبیعی جلسه را متوقف کرد. آن ها خواستار رسیدگی به موضوع شیوع اعتیاد به مواد مخدر بودند. طبق گزارش هفته نامه خورشید، مورخ یک شنبه، 11 خرداد 1286، اعتراضات گسترده بانوان مشهدی سرانجام وکلای انجمن را ناگزیر از کنار گذاشتن دستور جلسه و رأی‌گیری درباره این مسئله کرد. هنوز ساعتی نگذشته بود که طبق رأی اعضای انجمن معدلت رضوی، باید کرکره شیره‌کش‌خانه‌های حاشیه شهر، پایین کشیده می‌شد. با صدور این رأی، مردم و به ویژه طلاب، دست به کار اجرای قانون شدند، اما بانوان مشهدی که حاضر نبودند میدان مبارزه را ترک کنند هم، به همراهی با مجریان قانون پرداختند و به این ترتیب، تا مدتی، بساط مراکز فساد در شهر مشهد و حاشیه آن، برچیده شد.
سایر اخبار این روزنامه
قیمت سکه مهریه به نرخ متعارف باشد نه قیمت روز
رهبر انقلاب در همایش ده ها هزارنفری «خدمت بسیجیان» حضور خواهند یافت
گره از کلاف مشکلات عراق باز می شود؟
در آستانه پنجم اکتبر روز جهانی معلم، یادی از 5 معلم برجسته دنیا
مشروطیت در مشهد؛ بسته شدن «شیره کش خانه ها» با پویش زنان
باز هم سوءاستفاده از شهرت
ایران در کانون ایجاد ساختارهای جدید علیه آمریکا
پیروزی ایران بر آمریکا در لاهه
تکمیل حلقه های سه گانه قدرت
دفاع تمام قد جهرمی از افزایش تعرفه بسته های اینترنت موبایل!
تحقیر سریالی ملک سلمان از سوی ترامپ
ورود به مرداب رابطه شیطانی از دریچه تلگرام
خواننده های پرشنونده
مقاومت دلالان در برابر کاهش قیمت دلار
