روزنامه همدلی
1397/06/18
نگاهی به زندگی کلنل وزیری؛ معمار موسیقی مدرن ایران به بهانه سالمرگش وطن پرستی که غرب زده نامیده شد
شیوه نوازندگی وزیری از خودش شروع و به خودش ختم شد (روح الله خالقی)رضا نامجو- از نگاه بسیاری از اهل فن، موسیقی معاصر ایران را می توان به دو دوره پیش از وزیری و پس از او تقسیم کرد. مراد از موسیقی معاصر ایران، آن موسیقی است که گستره زمانی نزدیک به صد و پنجاه سال اخیر را در بر می گیرد. از موسیقی باستان ایران جز نام چند رامشگر مانند باربد، نکیسا، رامتین، نام چند آهنگ از آنهایی که باربد برای خسرو پرویز ساخته و نام چند ساز، چیز دیگری نداریم. بعد از آن و در زمان فارابی و ابوعلی سینا که کتاب های باارزشی درباره خنیای ایرانی نگاشته اند و چند قرن پس از آن در هنگام خلافت برخی از خلیفه ها مانند عباسیان، یک سری کتاب ها به وسیله برخی موسیقی دانان و پژوهشگران مانند ابوالفرج اصفهانی، صفی الدین ارموی، محمد بنایی، عبدالقادر مراغه ای و چند شخص دیگر نگاشته شده که در آنها چیزهایی درباره موسیقی و سازهای زمان خود نوشته اند و فواصل موسیقایی و سازها را شرح داده اند که امروزه چندان قابل استفاده نیست. بخشی هم که قابل استفاده است، برای ما کاربردی ندارد و فقط اطلاعاتی تاریخی در اختیارمان قرار می دهد. از طرفی موسیقی هر اقلیمی با اقلیم دیگر یا بهتر است بگوییم موسیقی کشورهای پیشرفته و همچنین موسیقی ایرانی با بقیه هنرها، به ویژه با هنر نقاشی ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی دارد. (البته در این میان باید گفت موسیقی ایرانی با شعر و ادبیات پارسی به دلایل تاریخی ارتباط بیشتری دارد). با این حال اگر دوره ها و تحول تاریخی موسیقی را در کشورهای مختلف مورد مطالعه و کنکاش قرار دهید، متوجه می شوید چگونه هنرهای تجسمی به ویژه نقاشی در تحول و شکل گیری موسیقی نقش دارد؛ در ایران هم تا حدودی ریشه های این اتفاق را می توان یافت. شیوه های مدرن نقاشی بر شیوه ها و سبک های گوناگون موسیقی از قدیم تاکنون تاثیرگذار بوده است. در ایران هم هم رد پای هنرهای تجسمی به ویژه خوشنویسی و شعر را در چگونگی شکل گیری قالب های موسیقایی می توان یافت.
پیش از وزیری، نه کنتراست بود، نه پرسپکتیو
در موسیقی قبل از وزیری، خیلی از شیوه های نوازندگی و آهنگسازی نبود یا اگر بود، شکل دیگری داشت. برای نمونه یکی از مهم ترین اِلِمان ها یا نشانه هایی که نمی توانیم در موسیقی پیش از وزیری مشاهده کنیم، کنتراست یا تضاد و پرسپکتیو یا عمق و بُعد است. در گذشته (پیش از وزیری یا هم عصر او که از آنها به عنوان قُدَما یاد می شود) استادان بسیار مشهوری بودند و نوازندگان بنامی مانند آقا حسینقلی و میرزا عبدالله زندگی می کردند که نمونه های کمی از نوازندگی آنها روی صفحات قدیمی وجود دارد. آنها استادان بزرگی بودند، در این موضوع هیچ شکی نیست. از جمله نوازندگان شاخص زمان خودشان به شمار می رفتند و تاریخ از آنها با احترام یاد می کند. اما طرز موسیقی و نوع اجرای نوازندگی در آن دوران طوری بوده که با امروز بسیار تفاوت داشته و البته بسیار طبیعی است. بالاخره زیباشناسی هر دوره با دوره دیگر می تواند تفاوت داشته باشد. بیان هنری، یعنی آنچه با آمدن استاد وزیری عرضه شد، تفاوت اساسی با دیگران دارد. آن چه که مانده در حقیقت شاهدی بر این مدعاست. صد البته این به معنای رجحان یکی بر دیگری نیست بلکه هدف بیان تطٌور موسیقی از نسلی به نسلی دیگر است. تنوع شیوه بیان در هنر و بیان در موسیقی بعد از حضور وزیری در موسیقی ایران کاملا نمایان است. همان طور که گفتیم موسیقی ایرانی پیش از وزیری، پرسپکتیو (عمق) مانند آنچه یک تابلو نقاشی به وسیله آن، دوری یا نزدیکی اشیاء یا افراد را مشخص می کند، نداشت. در حقیقت نقاشی ایرانی ما هم بدین شکل است. نقاشی ایرانی، نقاشی مینیاتور محسوب می شود. مینیاتور، پرسپکتیو ندارد و فاقد بُعد و عمق است.
وزیری توجهی ویژه به نوانس داشت
هدف تنها بیان ساختار این نوع نقاشی و در پی آن تاثیرش بر موسیقی است. در موسیقی قدیم ایران هم این موضوع دیده می شود که نمود آن یکنواختی در «نوانس»، عدم استفاده از مناطق مختلف صوتی ساز در اجرای یک گوشه و وجود جمله های تکراری است. یکی از ویژگی های پرسپکتیو، استفاده از نوانس‌های مختلف است. وقتی به موسیقی ردیف دقت می کنید، متوجه می شوید موسیقی به صورت یکنواخت تا پایان تکرار می شود. در صورتی که یکی از مهم‌ترین اِلِمان (نشانه)های موسیقی وزیری، توجه بسیار مهم و ویژه به نوانس است. ناله ها و ویبراسیون های دست راست و ویبراسیون های دست چپ در موسیقی ردیف به هیچ عنوان در اجرای قدما متداول نبوده یا آنچه از آنها به جای مانده، گواه این مدعاست. البته در موسیقی اروپا هم این گونه بوده است. در هر زمان هم طرز ویژه ای رواج داشته و هم محدودیت هایی در ساختن و اجرا بوده که البته نقطه ضعف آن نوع دوره نبوده بلکه جزو ساختار آن بوده است. برای نمونه، نزدیک به صد سال طول کشید تا متوجه شدند که می توانند صدا را با سازِ تنها یا ارکستر از ملایم به قوی یا از قوی به ملایم ببرند (کِرِشِندو و یا دِکِرِشِندو). مثلا قبل از «باخ»، پیانو هنوز ابداع نشده بود و ارگ ها را با چهار انگشت در کلیساها می نواختند. یعنی از انگشت شست در نوازندگی ارگ استفاده نمی کردند. این باخ بود که نواختن با انگشست شست را باب کرد. بنابراین می بینیم که همواره هنرمندان در طول تاریخ، هر کدام تا جایی که توان داشتند به شیوه نوازندگی و ادبیات موسیقی سرزمین خود کمک کردند و آن را ارتقا بخشیدند. در این زمینه نقش وزیری هم غیر قابل انکار است؛ نقش بسیار زیاد او در نوازندگی، آهنگسازی و ارتقای فرهنگی زمان خودش که تا به امروز تاثیراتش را مشاهده می کنیم.
شاگردان وزیری، ستون‌های استوار موسیقی ایران شدند
یکی از مهم ترین تاثیرات وزیری، تربیت شاگردانی بود که هر کدام از آنها توانستند ستون های استوار فرهنگ و موسیقی ایران باشند، تاثیر بسزایی بر فرهنگ ایران بگذارند و با تربیت شاگردان دیگری تحولی بنیادین را در موسیقی ایران رقم بزنند. یکی از این شاگردان بسیار تاثیرگذار او، ابوالحسن صبا و دیگری روح الله خالقی بود/ در پله های بعدی هنرمندانی مثل معروفی یا حسین و حشمت سنجری یا سلیمان سپانلو و دیگران که از وزیری تاثیر زیادی گرفتند. وزیری غیر از این موارد، تکنیک‌های مضرابی به تار اضافه کرد که پیش از آن نبود. او از تمام رجیست های صوتی ساز استفاده کرده که پیش از آن متداول نبوده است. همچنین به پیشنهاد وزیری و با کمک سازنده تاری به نام شاهرخ، یک فاصله پنجم درست به وسعت و گستره صوتی تار اضافه شد، یعنی تاری طراحی کرد ادامه دسته تا روی نقاره امتداد داشت. همچنین تکنیک هایی مثل گیساندو، ناله خفیف و ناله دیگری را نخستین بار استاد وزیری به کار برد و بعد از او توسط دیگران به کار برده شد. وزیری اولین کسی بود که نگاهش به موسیقی ایرانی هم نگاه هنری، هم نگاه زیبایی شناسی و هم نگاه تاریخی بود. در این زمینه کتاب های پر ارزشی از جمله کتاب موسیقی نظری به یادگار مانده که در بخش نخست، قوانین و تئوری موسیقی غربی را به هموطنان خود آموزش می دهد.
کلمات ابداعی وزیری را مخالفانش هم استفاده می‌کنند
در بخش دوم، آوازشناسی ایرانی و تجزیه و تحلیل ردیف موسیقی ایرانی را به شکلی که تا پیش از آن سابقه نداشته، می آموزد. برای این کار استاد وزیری ناگزیر شد یک سری واژه ها را ترجمه و یک سری را ابداع کند که بسیاری از آنها امروز حتی در نزد کسانی که از مخالفین راه او هستند، استفاده می شود. واژه هایی مثل انگاره، سُری، کُرُن و واژه گام فروشو و بَرشو که امروزه به گام پایین رونده و بالا رونده معروف است و بسیاری از واژه های دیگر ساخته او هستند. قبل از وزیری، مهدی قلی خان هدایت به تقلید از ویولن، برای کوک تار، سیم اولش را «می» و سیم دومش را «لا» انگار کرد که از خود ساختار و ساختمان تار بسیار دور است ولی وزیری با درایتی که داشت، سیم اول را «دو»، سیم دوم را «سل» و سیم بعدی را هم «دو» خواند. البته کوک ها در هر آواز یا اجرا می توانند تغییر می کنند ولی مهم سیم اول است که بقیه سیم ها و تارهای ساز با نسبت سیم اول تنظیم و کوک می شود. وزیری این کار را انجام داد و از آن تاریخ به بعد تمام سازها به این شکل مورد استفاده قرار گرفته و کوک می شوند. خدمات وزیری به این جا پایان نمی یابد. تاسیس مدرسه موسیقی در سال 1302 تاثیر بسیار عمیقی بر ساختار رو به رشد موسیقی ایرانی گذاشت. از این مدرسه بود که شاگردان بزرگی مانند صبا، خالقی و معروفی تربیت شده و به خدمت به فرهنگ ایران مشغول شدند. تاسیس کلوب موزیکال که هم سرگرمی هنری قابل توجه و با وقاری برای مردم تهیه و هم آنها را با فرهنگ خودشان آشنا کرد، از دیگر خدمات او بود. ترجمه کتاب‌های زیبایی شناسی هم برای اولین بار به وسیله وزیری انجام شد. تا الان کتاب دیگری را سراغ نداریم که در مبانی زیبایی‌شناسی به فارسی ترجمه شده باشد. این کتاب «زیبایی شناسی در هنر و طبیعت» نام دارد. ترجمه این کتاب، گام بزرگی بود برای این که هنرمندان با آموزش زیبایی شناسی بتوانند ذوق، قوه ابتکار و هوش دِماغی خودشان را بالا ببرند که در نهایت، در آنچه می آفرینند بسیار تاثیر خواهد داشت.
وزیری دغدغه آموزش داشت
ابداع تارهای باس، تار باریتون و تار سوپرانو باعث شد مثل سازهای زهی که خانواده ای به نام «کوارتت» دارد، در تار هم بتوانیم کوارتت داشته باشیم. امروز کمتر گروه ایرانی را می بینیم که از تار باس استفاده نکرده باشد. همچنین توجهی که وزیری به آموزش و پرورش داشت، موجب شد توجه او به آموزش ذهنی و روحی کودکان بیش از پیش جلب شود. اولین کسی که در تاریخ ایران برای کودکان کتاب نوشت، استاد وزیری بود. او داستان هایی برای کودکان در پنج جلد کتاب به نام «خواندنی های کودکان» نوشت. از آن جایی که استاد وزیری اهمیت آموزش را از سنین خردسالی درک کرده بود و می دانست وقتی که در سنین خردسالی چیزی آموخته می شود، تا زمانی که شخص زنده هست، هرگز از ذهنش بیرون نمی رود، کوشش و تلاش زیادی کرد تا آموزش موسیقی را در مدارس به عنوان یکی از درس ها و واحدهای درسی بگنجاند و موسیقی به عنوان یک واحد درسی و یک رشته مثل رشته های دیگر درسی مثل ریاضی، زیست شناسی، حساب، اجتماعی و ... در کنار درس ها تدریس شود. در نتیجه معلمانی تربیت شدند و وزیری هم کتابی به نام «سرود های کودکان» نوشت. تلاش او بر این بود که خردسالان این مملکت را با یکی از مهم ترین قسمت های فرهنگی یعنی موسیقی وطن شان آشنا کند.
وزیری عاشق فرهنگ ایران بود
خدمات وزیری در این مجال اندک به درستی قابل بیان نیست، چه هر کدام از این خدمات با توجه به زمانی که در آن قرار گرفته بود بسیار دشوار، وقت گیر و جانکاه بود؛ به عنوان نمونه نوشتن یک کتاب مثل موسیقی نظری یا دستور جدید تار یا دستور جدید ویولن. این کتاب ها، نخستین کتاب هایی بودند که برای آموزش ویولن و تار نوشته شدند. اگر این کتاب ها را ملاحظه کنید، می بینید حتی خط فارسی و انگلیسی با دست نویس خود استاد است و خط کشی ها را هم خودش با دست انجام داده. این ها همه از عشق و علاقه ای که استاد وزیری به فرهنگ و اشاعه فرهنگ ایران داشت، حکایت می کند. در قسمت ماهور کتاب استاد وزیری متنی نوشته شده که بسیار مهم است و پاسخی به کسانی تلقی می شود که از روی غرض یا ناآگاهی، وزیری را بی علاقه به موسیقی ایرانی می دانند. کتاب «موسیقی نظری» دستخط خود وزیری است، در بخش آواز شناسی ایرانی و در قسمت ماهور نوشته شده «...از این رو می توان گفت تمام موسیقی دیاتونیک و کروماتیک را که امروز در عالم معمول و به عنوان موسیقی بین المللی داریم، در دستگاه ماهور می توان اجرا نمود. اضافه بر این چون در دستگاه ماهور، مُدگردی‌هایی به سایر آوازهای ایرانی است، پس زمینه آواز ماهور با متعلقاتش خیلی قوی‌تر از زمینه ای است که امروز موسیقی بین المللی دارد. در واقع هر گوشه آهنگی از ماهور نمونه ای از موسیقی های قدیم ایران و یونان و گام های مختلفی است که اسم شان و طرح شان در تاریخ موسیقی نام برده می شود. اگر چه با اسامی ما متفاوت است ولی مسلم است که از یک ریشه هستند...» این نشان می دهد که استاد وزیری چه علاقه ای به موسیقی ایرانی و فرهنگ ایران دارد و چگونه به این فرهنگ عشق می ورزیده و به این فرهنگ افتخار می کرده است. این جوابی است برای کسانی که از در بی مهری در می آیند و می گویند وزیری مخالف موسیقی و فرهنگ ایرانی است. در حالی که تمام کارهایی که وزیری کرده در جهت اشاعه فرهنگ و موسیقی ایرانی بوده است. او نخستین کسی است که آموزش فن تربیت صدا و بیان و فن تربیت هنرپیشه را در ایران بنا می نهد. او نخستین کسی است که کرسی باستان شناسی و کرسی زیبایی شناسی را در دانشگاه تهران بنا می‌گذارد.
در آثار وزیری، تقدس و شرافت موج می‌زند
نخستین کسی است که کتابی برای چند صدایی کردن موسیقی ایرانی با توجه به جانمایه ها و اصالت های موسیقی ایران و در حقیقت شخصیت موسیقی و خنیای ایرانی نوشته که کتاب بسیار با ارزشی محسوب می شود، در حدی که سراغ نداریم تا امروز هیچ کس دیگری کتابی در این زمینه ها به رشته تحریر درآورده باشد. خدمات استاد وزیری همان طور که پیش تر اشاره کردیم از این مجال بسیار فراتر می رود و در این فرصت محدود نمی گنجد. شیوه نوازندگی استاد وزیری به قول روح الله خالقی طوری بود که از خودش شروع شد و به خودش ختم پیدا کرد. چرا که علاوه بر تکنیک های بسیار دشوار و پنجه روانی که برای نواختن آثار وزیری لازم است، نگاه بسیار ویژه و با شکوه و با وقاری می خواهد که در شخصیت خود وزیری بوده و باید در شخصیت هر نوازنده باشد تا بتواند به آن شکل نوازندگی کند. آثاری که وزیری برای ارکستر نوشته و بخشی از آنها با صدای «بنان» و بخش دیگری با صدای خانم «روح انگیز» اجرا شده، آثاری است که در آنها تقدس، شرافت، اخلاق و آرامش همراه احساسات وطن پرستانه ای که یک هنرمند باید داشته باشد، موج می زند. به‌جاست که تندیسی بسیار با شکوه و درخور برای این مرد بزرگ ساخته و در ورودی تالار وحدت یا هر تالار بزرگ دیگری نصب شود تا مردم ما بدانند چه کسانی در راه اعتلا، اشاعه و ترویج فرهنگ شان زحمت ها کشیده اند و تلاش ها کرده اند که واقعا قابل تحسین و قابل ارج است و امروزه از آنها کمتر یاد می شود، در حالی که این بزرگان هستند که موسیقی و فرهنگ ما را توان بخشیده، حفظ کرده، ارتقا داده و در ترویج آن به جان کوشیده اند. یاد استاد وزیری گرامی و راهش پر رهرو باد.
سایر اخبار این روزنامه
روحانی در اختتامیه جشنواره شهید رجایی به یادآوری روزهایی در دهه 60 به قیاس آن دوران با امروز پرداخت
گزارش «همدلی» از روی آوردن بازنشستگان به حرفه رانندگی و روایت آنها از راننده‌ای که پس از سوختن تاکسی‌اش، دست به خودکشی زد
ثبت نام مشقت بار در سایت خودرویی‌ها، احتکار، یورش برای خرید پوشک و مسائلی از این دست، نمایی از یک بی‌اخلاقی اجتماعی را به تصویر می‌کشد؟
نگاهی به زندگی کلنل وزیری؛ معمار موسیقی مدرن ایران به بهانه سالمرگش وطن پرستی که غرب زده نامیده شد
«همدلی» واکنش‌های داخلی و جهانی حمله به کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در عراق را بررسی می‌کند
اروپا با نگرانی انتخابات امروز سوئد را دنبال می‌کند تَرَک راست افراطی بر دیوار قلعه سوسیال‌دمکراسی
کناره‌گیری رئیس شورای شعر و ترانه دفتر موسیقی از سمتش فرشته مهربان ممیزی رفت!
گلایه‌های حجتی، وزیر جهاد کشاورزی از پتروشیمی‌ها در ششمین گردهمایی سراسری کشت محصولات زراعی سال ۹۸ - ۹۷
علی دهقان ما هم مقصریم
آلرژی به قانون اساسی
آشنایی مختصر با دانشنامه ایرانیکا
